Παρασκευή 30 Οκτωβρίου 2020
Ευάγγελος Βενιζέλος
«Η δυναμική σχέση συνεργασίας και ευθύνης μεταξύ
Επιστήμης και Πολιτικής»*
Σας ευχαριστώ για την επίμονη και ευγενική πρόσκλησή σας, και χαίρομαι που έχω την ευκαιρία να βρίσκομαι μαζί σας και να συνομιλώ με τόσο σημαντικούς ανθρώπους της επιστημονικής κοινότητας, θα έλεγα και της διανόησης, γιατί ο φίλος μου Τάκης Θεοδωρόπουλος συντονίζει μαζί σας τη συζήτηση.
Και η δική μου σκέψη είναι στη Σάμο, στα παιδιά που χάθηκαν, στους ανθρώπους που ταλαιπωρούνται και βέβαια απέναντι, στις τουρκικές ακτές, στη Σμύρνη.
Νομίζω ότι κανείς δεν μπορεί να τα βάλει με τη φύση. Η πανδημία μας έδειξε πόσο εύθραυστη είναι η μεταμοντέρνα και ανεπτυγμένη κοινωνία μας και πόσο αρχαϊκός είναι ο πυρήνας όλων των προβλημάτων μας, πόσο βιολογικός εάν θέλετε. Όλα τα επιστρώματα τα πολιτιστικά, όλο αυτό το εποικοδόμημα το οποίο έχει δημιουργηθεί, κλονίζεται πάρα πολύ εύκολα, είτε επειδή έχουμε ένα φυσικό φαινόμενο, όπως ο σεισμός, είτε επειδή έχουμε έναν ασύμμετρο αντίπαλο, όπως ο κορωνοϊός που δεν έχει καν DNA, όπως πολύ ωραία θυμίσατε στην εισαγωγική σας ομιλία.
Το θέμα μας είναι η σχέση επιστήμης και πολιτικής. Άκουσα με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον όλες τις προσεγγίσεις που προηγήθηκαν, αλλά, όπως συνηθίζουμε να λέμε εμείς οι νομικοί, αρχή σοφίας είναι «η των ονομάτων επίσκεψις», πρέπει να συμφωνήσουμε στις έννοιες πριν συζητήσουμε για αυτές. Δεν είναι τόσο εύκολο να ορίσεις την έννοια της πολιτικής, φαίνεται αυτονόητο αλλά δεν είναι το τι είναι «πολιτική». Μάλιστα διεθνώς, κυρίως λόγω της γαλλόφωνης επιρροής στα θέματα αυτά, υπάρχει μία πολύ λεπτή διάκριση ανάμεσα σε αυτό που λέγεται η πολιτική, la politique, και το πολιτικό στοιχείο, le politique.
Εν πάση περιπτώσει, πρόχειρα μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι πολιτική είναι οτιδήποτε συνδέεται με την εξουσία και πιο συγκεκριμένα με την κρατική εξουσία, βέβαια και με τις διακρατικές σχέσεις, γιατί έχουμε την εξωτερική πολιτική, τις διεθνείς σχέσεις, τους διεθνείς συσχετισμούς. Άρα, πολιτική είναι καθετί που σχετίζεται με τη διεκδίκηση να ασκήσεις εξουσία ή να επηρεάσεις την εξουσία. Αλλά αυτή είναι μία προσέγγιση η οποία νομίζω ότι δεν καλύπτει όλο το πολιτικό. Θα έλεγα ότι προτιμότερο είναι να πούμε πως πολιτικό είναι οτιδήποτε σχετίζεται με τη συλλογική δράση, με τον δημόσιο χώρο, με το γενικό συμφέρον.
Υπό την έννοια αυτή, πολιτική δεν ασκούν μόνον τα κόμματα, οι κυβερνήσεις, αλλά ασκεί βέβαια ως κρατικό όργανο και η δικαστική εξουσία. Πολιτική ασκεί η οικονομική εξουσία, πολιτική ασκεί η επικοινωνιακή εξουσία, πολιτική ασκούν, πέρα από τα κράτη και από τους διεθνείς οργανισμούς, μεγάλες οντότητες οι οποίες κυριαρχούν σε νέες δημόσιες σφαίρες οι οποίες δεν ελέγχονται εύκολα από την έννομη τάξη, όπως είναι ο κυβερνοχώρος, η κυβερνοσφαίρα. Κανείς δεν μπορεί να ελέγξει τους μεγάλους παρόχους, ούτε καν οι Ηνωμένες Πολιτείες ούτε μία διεθνής Σύμβαση στο πλαίσιο του ΟΗΕ. Αυτό συνεπώς που συμβαίνει στην κοινωνία των πολιτών, αυτό που συμβαίνει στην οικονομία, πέρα από τη στενά νοούμενη πολιτική, πέρα από το στενά νοούμενο κράτος, είναι βαθύτατα πολιτικό. Και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις κάνουν πολιτική, αλλά και εγκληματικές οργανώσεις κάνουν πολιτική και τρομοκρατικές οργανώσεις κάνουν πολιτική.
Από την άλλη μεριά, η πολιτική –για να θυμηθούμε τον μεγαλύτερο ίσως κοινωνιολόγο του 20ου αιώνα, που είναι ο Max Weber– είναι ένα επάγγελμα που έχει αξιώσεις επιστημονικές. Δεν μπορείς να κάνεις ερασιτεχνική πολιτική, αλλά βεβαίως, όπως έχει πει ο ίδιος, η πολιτική δεν είναι μόνον επαγγελματική δραστηριότητα που θέλει εμπειρία και γνώση, χρειάζεται επιπλέον και μία κλίση, μία vocation, ας το πούμε έτσι, για να θυμηθούμε τον πίνακα του Caravaggio “La Vocation de saint Matthieu”, που ίσως τον έχετε δει στον Άγιο Λουδοβίκο των Γάλλων στη Ρώμη. Άρα, δεν μπορείς να διαχωρίσεις την πολιτική από την επιστήμη, γιατί και η ίδια η πολιτική έχει πλέον πολύ έντονα επιστημονικά χαρακτηριστικά.
Πολιτική, επίσης, δεν είναι μόνον η δημοκρατική πολιτική, είναι και η πολιτική των αυταρχικών καθεστώτων. Τώρα στην πανδημία, επειδή συμβαίνει ταυτόχρονα το φαινόμενο και εξελίσσεται παγκοσμίως, βλέπουμε πώς αντιδρούν οι δημοκρατικές φιλελεύθερες χώρες και πώς αντιδρούν αυταρχικά συστήματα διακυβέρνησης και μάλιστα συστήματα που ούτε καν εικονικά δεν αποδέχονται τη δυτική δημοκρατία. Η Κίνα ισχυρίζεται ότι δεν είναι ένα δημοκρατικό σύστημα αλλά ένα αξιοκρατικό, έχει κατασκευάσει την έννοια της meritocracy, που είναι ένας πολύ γοητευτικός συνδυασμός κομφουκιανισμού και πλατωνισμού, μια που έγιναν πολλές αναφορές στον Πλάτωνα προηγουμένως.
Τώρα, από την άλλη μεριά, το τι είναι επιστήμη, ούτε και αυτό είναι αυτονόητο. Μάλιστα, η πανδημία είναι ένα τεράστιο επιστημολογικό εργαστήριο, στην πανδημία βλέπουμε τι είναι και τι δεν είναι ή τι περίπου είναι η επιστήμη, γιατί βλέπουμε εν τω γίγνεσθαι να δοκιμάζονται υποθέσεις εργασίας, να διαψεύδονται, βλέπουμε τη μεγάλη σημασία που έχει η αβεβαιότητα, η διαψευσιμότητα στην πρόοδο της επιστήμης.
Αλλά δείτε τι ανασφάλεια δημιουργεί αυτό και στους ίδιους τους επιστήμονες των ιατροβιολογικών επιστημών και στους πολιτικούς διαχειριστές της κρίσης. Αλλάζουν τα δεδομένα, αλλάζουν οι πληροφορίες ανά πάσα στιγμή, γιατί δεν ξέρουμε τι γίνεται, τη μία ψάχνουμε το ένα φάρμακο, την άλλη το άλλο φάρμακο, μετά αυτό ανατρέπεται, το ένα εμβόλιο, το άλλο εμβόλιο, το ένα θεραπευτικό πρωτόκολλο, το άλλο θεραπευτικό πρωτόκολλο. Βλέπεις την αγωνία να παραχθεί μία γνώση η οποία είναι επισφαλής και αβέβαιη, είναι υποθέσεις εργασίας οι οποίες δεν επαληθεύονται ή, εν πάση περιπτώσει, τελούν υπό συνεχή αβεβαιότητα.
Η επιστήμη λοιπόν, εν πάση περιπτώσει, είναι μία ειδική διανοητική πειθαρχία που έχει ένα απόθεμα παραδοχών, επιστημολογικά παραδείγματα δηλαδή τα οποία κυριαρχούν και τα οποία, όπως είπατε πολλές φορές προηγουμένως, ανατρέπονται. Ανατρέπονται από εποχή σε εποχή συνολικά τα παραδείγματα τα επιστημολογικά μέσα στα οποία κινείται, ας το πούμε, η προσέγγιση η ογκολογική, με τεράστια ταχύτητα. Ανατρέπεται λένε οι ειδικοί το σύνολο της ιατρικής γνώσης, μέσα σε μία δεκαετία. Άρα το τι λέει και τι κάνει και τι πιστεύει η επιστημονική κοινότητα, η perception, η πρόσληψη της επιστημονικής κοινότητας, έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία.
Εσείς, όταν μιλάτε για επιστήμη, έχετε προφανώς στο μυαλό σας τις ιατροβιολογικές επιστήμες, τις θετικές επιστήμες, τις τεχνικές επιστήμες, αλλά υπάρχουν και οι κοινωνικές επιστήμες. Η επιστήμη η οποία βρίσκεται στη στενότερη σχέση με την πολιτική είναι η νομική, διότι ο δικαστικός έλεγχος των πολιτικών αποφάσεων και των πολιτικών συμπεριφορών είναι ένας έλεγχος νομικός, υποτίθεται επιστημονικός. Έλα όμως που δεν είναι απλώς ή κυρίως επιστημονικός, γιατί το δικαστήριο ενεργεί σε κάθε περίπτωση ως φορέας εξουσίας. Auctoritas, non veritas, facit legem, λέμε στα νομικά – η autorité, η authority, και όχι η αλήθεια, είναι αυτή η οποία έχει σημασία– ή μία άλλη έκφραση, το δεδικασμένο αντί αληθείας κείται, έλεγαν παλιά οι νομικοί.
Η Ιστορία είναι ένα άλλο παράδειγμα, η γεωγραφία, που η πολιτική τις χρησιμοποιεί πάρα πολύ συχνά για να επιλύσει θεμελιώδη προβλήματα εθνικής ταυτότητας, εθνογένεσης, εξωτερικής πολιτικής.
Βέβαια σε κρίσιμες και οριακές καταστάσεις δοκιμάζονται εξίσου και ταυτοχρόνως και η επιστήμη και η πολιτική. Την περίοδο του Ναζισμού δοκιμάσθηκε και η νομική επιστήμη, με τον περιβόητο Carl Schmitt, τον πιο σημαντικό ναζιστή πολιτειολόγο και συνταγματολόγο, που τον αγκάλιασε στα γεράματά του η ιταλική Επαναστατική Αριστερά, αλλά δοκιμάσθηκε και η ιατρική επιστήμη, με ευγονική, με πειράματα σε αιχμαλώτους, με την οργάνωση της «τελικής λύσης». Την ατομική βόμβα, ο Einstein συνέβαλε στο να γίνει, αλλά και εξέφρασε τις ειρηνιστικές του αντιρρήσεις.
Βέβαια αυτό το βλέπουμε συνεχώς μέχρι τώρα. Το πώς διαχειρίζεσαι το τσουνάμι ή πώς διαχειρίζεσαι τους σεισμούς, το εάν θα προειδοποιήσεις γιατί έχεις μία πρόγνωση, είναι μία πολιτική ή μία επιστημονική κρίση; Και τι είναι ο επιστήμονας ο οποίος λέει, όχι, το αφήνω στην πολιτεία, γιατί δεν θέλω να προκαλέσω υπερβολική ανησυχία ή πρόωρη ανησυχία, ή γιατί δεν μπορώ να διαχειριστώ την ανησυχία η οποία θα υπάρχει;
Την περίοδο της μεγάλης οικονομικής κρίσης οι αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Eurogroup, των διεθνών Οργανισμών, του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου ήταν αποφάσεις επιστημονικές επί τη βάσει παραδοχών της οικονομικής θεωρίας ή ήταν πολιτικές; Ήταν πάντα πολιτικές, αλλά υπάρχει ένα τεχνικό υπόστρωμα και ένα τεχνητό ένδυμα σε όλα αυτά.
Στην πανδημία νομίζω ότι φαίνονται όλα, δεν χρειάζεται να πούμε τα πράγματα, τα ζούμε εδώ και ένα περίπου χρόνο. Αλλά εδώ υπάρχει ένας διάλογος ενδοεπιστημονικός που και αυτός προκαλεί μία τεράστια σύγχυση. Δεν θέλω να αναφέρω πολύ γνωστούς συναδέλφους σας από πολύ έγκυρα αμερικανικά πανεπιστήμια, που διαφοροποιούνται από τις παραδοχές ας πούμε του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ή από την κρατούσα, ανά στιγμή κρατούσα αντίληψη στην επιστήμη.
Με αφορμή την πανδημία που όλοι τη ζούμε και που είναι, όπως είπα, ένα εργαστήριο για τον τρόπο διαχείρισης των κρίσεων, για την επιστημολογική ταυτότητα των ιατροβιολογικών επιστημών, τι συμπέρασμα βγάζουμε; Μήπως μερικές φορές η πολιτική είναι περισσότερο επιστημονική και τεχνοκρατική από ό,τι μπορεί να υποθέσει κανείς γιατί έχει ευθύνη; Φέρει άμεση ευθύνη, καταλογιστή συγκεκριμένα, ενώ η επιστήμη πολύ συχνά μπορεί να πολιτεύεται και να μιλά και με έναν τρόπο ο οποίος είναι συναισθηματικός, είναι γεμάτος από ενσυναίσθηση, αλλά δεν μεταφέρει κανένα ακριβές μήνυμα, δεν έχει την αυστηρότητα η οποία θα επιτρέψει και στην πολιτική εξουσία να πάρει συγκεκριμένες αποφάσεις για το πώς θα διαχειρισθεί το δεύτερο κύμα. Ας πούμε, εάν πρέπει να κάνουμε lockdown, εάν πρέπει να επιβάλλουμε μέτρα απαγορευτικά ανεξαρτήτως των οικονομικών επιπτώσεων.
Είναι επιτρεπτό μία επιτροπή λοιμωξιολόγων να λαμβάνει υπόψη της τις οικονομικές επιπτώσεις ή αυτό είναι κάτι που θα γίνει μετά, από την πολιτική εξουσία, ως δευτερογενής στάθμιση; Αλλά η επιδημιολογική στάθμιση πρέπει να είναι αμιγώς ιατρική, αλλιώς συμπλέκονται τα αντικείμενα, κάνεις και ιατρική, κάνεις και οικονομία, και κάνεις ταυτόχρονα, ενδεχομένως, και μία δημόσια χρήση της αυθεντίας σου, η οποία μπορεί να λαϊκίζει. Υπάρχει και επιστημονικός λαϊκισμός πάρα πολύ έντονος.
Βέβαια αυτό αφορά και τη συμμετοχή των επιστημόνων στην πολιτική, διότι είναι ένα φαινόμενο πολύ γνωστό το να εξαργυρώνεις ένα κεφάλαιο κύρους μέσα σε μία δημοκρατική διαδικασία, στην οποία εξαργυρώνονται πολλά κεφάλαια, καλλιτεχνικά, συγγραφικά, οικονομικά και ούτω καθεξής.
Άρα, το ερώτημα το οποίο θα έλεγα ότι είναι κεντρικό είναι στην εποχή μας, που είναι μία εποχή πολύ μεγάλων αβεβαιοτήτων, που είναι μία εποχή συνολικής δοκιμασίας του μοντερνισμού και του μεταμοντερνισμού ταυτοχρόνως, είναι μία εποχή στην οποία ξαναβλέπουμε τη μήτρα μας την ιστορική και τα αρχαϊκά μας στοιχεία, πώς μπορούμε να συγκρίνουμε τη στάση της πολιτικής, της δημοκρατικής πολιτικής, της δημοκρατικά νομιμοποιημένης, ας μείνουμε σε αυτή, και της επιστήμης, της mainstream επιστήμης;
Τα λάθη της πολιτικής συγχωρούνται περισσότερο ή τα λάθη της επιστήμης; Ποια διαψεύδεται και προχωρά περισσότερο από τις δύο; Ποια έχει μεγαλύτερη ευθύνη η οποία καταλογίζεται; Ποια έχει μεγαλύτερη ταχύτητα αντίδρασης; Και βεβαίως, σε τελευταία ανάλυση, η επιστήμη η οποία πρέπει να είναι αξιοκρατική, είναι πάντα αξιοκρατική ή υπάρχουν πολύ σοβαρά προβλήματα μέσα στους επιστημονικούς θεσμούς; Αναφέρθηκε ο κ. Ζώρας στο μείζονα θεσμό που είναι το Πανεπιστήμιο. Είναι όπως τα είπε, το Πανεπιστήμιό μας πάσχει, έτσι δεν είναι; Δηλαδή δεν πάσχει μόνο το ελληνικό Πανεπιστήμιο, που είναι μία ακραία περίπτωση, αλλά γενικότερα ο θεσμός του Πανεπιστημίου πάσχει. Έχω πάρει μέρος, συμπωματικά, στον εορτασμό των 1.000 ετών από την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Μπολόνια που θεωρείται το πρώτο ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο. Είχε τιμηθεί και ο Ανδρέας Παπανδρέου, Πρωθυπουργός τότε, με τον τίτλο του Επιτίμου Διδάκτορος των Οικονομικών στην aula του Πανεπιστημίου της Μπολόνια. Ήταν ένας πολύ γνωστός συνάδελφός μου, του Διοικητικού Δικαίου, Πρύτανης την εποχή εκείνη, το 1988, όταν εμφανίσθηκαν και τα συμπτώματα της αρρώστιας του τότε Πρωθυπουργού. Όπως ξέρει πολύ καλά ο κ. Ζώρας, το Μεσαιωνικό Πανεπιστήμιο είναι το Πανεπιστήμιο των φοιτητών, ο rector magnificus ήταν φοιτητής. Οι φοιτητές και οι συντεχνίες τους προσελάμβαναν τους καθηγητές, που ήταν υπάλληλοί τους, ήταν υπάλληλοι των εθνικών φοιτητικών κοινοτήτων που συγκροτούσαν το Μεσαιωνικό Πανεπιστήμιο.
Είδατε σήμερα τη φωτογραφία που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο με τον Πρύτανη του Οικονομικού Πανεπιστημίου αιχμάλωτο των καταληψιών, που του έχουν φορέσει μπροστά μία επιγραφή υπέρ των καταλήψεων και τον ευτελίζουν και τον προσβάλλουν και μας προσβάλλουν όλους; Είμαι ένας από τους παλαιότερους εν ενεργεία καθηγητές στα ελληνικά πανεπιστήμια. Πραγματικά δεν μπορώ να αντιμετωπίσω σιωπηλός αυτά τα φαινόμενα βίας, παραλογισμού και αυτοκαταστροφής, τα οποία ακόμα βρίσκονται εμφανέστατα μέσα στα ελληνικά πανεπιστήμια.
Άρα το Πανεπιστήμιο, είναι ένα πεδίο στο οποίο δοκιμάζονται και η πολιτική και η επιστήμη, γιατί είναι ιδεολογικός μηχανισμός, γιατί είναι μηχανισμός εξουσίας, γιατί η γνώση δημιουργεί εξουσία, γιατί είναι μηχανισμός κοινωνικής ανέλιξης και κοινωνικού καταμερισμού. Λειτουργούν λοιπόν από κοινού και η πολιτική και η επιστήμη. Το ερώτημα είναι : Η επιστήμη αυτοπροστατεύεται, διατηρεί το κύρος της εντός του Πανεπιστημίου ή πολιτεύεται; Σας ευχαριστώ πολύ.
* Ομιλία στο συνέδριο Multidisciplinary Care discussions in Oncology (MDcON 2020) που πραγματοποιήθηκε στις 30-31.10.2020 και συγκεκριμένα στη συζήτηση κατά την τελετή έναρξης, με θέμα «Η δυναμική σχέση συνεργασίας και ευθύνης μεταξύ Επιστήμης και Πολιτικής» στην οποία συμμετείχαν επίσης, οι κκ Ιωάννης Μπουκοβίνας, Παθολόγος-Ογκολόγος, Πρόεδρος Δ.Σ. ΕΟΠΕ, Γιώργιος Χρούσος, Ομότιμος Καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας, ΕΚΠΑ, Οδυσσέας Ζώρας, Καθηγητής Χειρουργικής Ογκολογίας, Πρόεδρος Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Τη συζήτηση συντόνισαν οι κκ Ηλίας Αθανασιάδης, Ογκολόγος-Παθολόγος, Πρόεδρος Συνεδρίου, και Τάκης Θεοδωρόπουλος, Συγγραφέας, Αρθρογράφος εφημερίδας «Η Καθημερινή»
** Το κείμενο δημοσιεύεται:
Ευάγγελος Βενιζέλος, Η δυναμική σχέση συνεργασίας και ευθύνης μεταξύ Επιστήμης και Πολιτικής, στο: Ηλίας Αθανασιάδης (επιμέλεια), Σκεπτόμενοι Διαφορετικά 2, εκδ Πληθώρα 2022, σελ 31-40
