9 Απριλίου 2025
Παρεμβάσεις / απαντήσεις Ευάγγελου Βενιζέλου στη συζήτηση που διοργάνωσε η Διανέοσις με θέμα την αναθεώρηση του Συντάγματος, στο πλαίσιο του Delphi Economic Forum. Συζητούν: Κατερίνα Σακελλαροπούλου, Γιώργος Γεραπετρίτης, Ευάγγελος Βενιζέλος , Γιώργος Δελλής. Συντονίζει: Φαίη Μακαντάση
1η τοποθέτηση
Φαίη Μακαντάση: Θα ήθελα να ρωτήσω, πόσο απαραίτητη είναι μια συνταγματική αναθεώρηση σήμερα, σε ένα περιβάλλον που είναι πολωμένο τόσο σε εγχώριο όσο και σε διεθνές επίπεδο;
Ευάγγελος Βενιζέλος: Θα σας απαντήσω σε μια παραλλαγμένη ερώτηση: Αν είναι εφικτό να γίνει αναθεώρηση. Διότι το είναι «αναγκαίο» είναι η μία όψη του πράγματος, το θέμα είναι εάν είναι «εφικτή» η οποιαδήποτε αναθεώρηση. Κατά τη γνώμη μου λοιπόν, για να είμαστε ρεαλιστές, αναθεώρηση η οποία να είναι άξια του ονόματός της, δηλαδή να θίγει ουσιαστικά ζητήματα και να κάνει τομές, δεν μπορεί να γίνει, δεν υπάρχουν οι πολιτικές προϋποθέσεις για να διαμορφωθεί η αναγκαία αυξημένη πλειοψηφία. Δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις μίας αναθεωρητικής συναίνεσης στη χώρα μας την περίοδο αυτή, στην παρούσα Βουλή ώστε να διαπιστωθεί η ανάγκη με αυξημένη πλειοψηφία 3/5 ώστε να κινηθεί ελεύθερα η επόμενη Βουλή, αυτό είναι αδύνατον και θα ήταν και λάθος, θα θίγαμε την αυστηρότητα του Συντάγματος. Δεν βλέπω δε και στην επόμενη Βουλή να μπορεί να διαμορφωθεί πλειοψηφία 3/5. Δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις συναίνεσης ούτε για την αναθεώρηση ούτε για την εξωτερική πολιτική δυστυχώς στα ουσιώδη θέματα, όταν δηλαδή πάμε ένα βήμα πέρα από τις γενικότητες και τα αυτονόητα, και βεβαίως στον τρόπο λειτουργίας του κράτους. Μήπως υπάρχει συναίνεση για να ανασυγκροτήσουμε την κοινωνία μας, για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο;
Το πρώτο είναι αυτό. Το δεύτερο είναι, συμφωνώντας με τον Γιώργο Γεραπετρίτη, ότι αυτό που λέμε Σύνταγμα τώρα δεν είναι το παλιό εθνικό Σύνταγμα, τώρα μιλάμε για ένα Σύνταγμα που συνυπάρχει με άλλα συστήματα κανόνων αυξημένης τυπικής ισχύος, με το Διεθνές Δίκαιο, με το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρα Σύνταγμα είναι κάτι πάρα πολύ μεγάλο. Αυτό που λέγαμε παλιά –μέχρι δηλαδή πριν από 30 χρόνια– συνταγματική κυριαρχία, συντακτική εξουσία ως εκδήλωση της κυριαρχίας του κράτους, αυτό δεν έχει νόημα τώρα, δεν υπάρχει κρατική κυριαρχία, είναι περιορισμένη, διαμοιρασμένη και ως εκ τούτου έχεις τόσους διεθνείς καταναγκασμούς που όλα είναι πια πολύ περιορισμένης σημασίας.
2η Τοποθέτηση
Φαίη Μακαντάση: Οι Ανεξάρτητες Αρχές για τις οποίες μίλησε ο κ Γεραπετρίτης ήταν μέρος της αναθεώρησης του 2001. Θα έλεγε κανείς ότι αυτή η αναθεώρηση αποτελεί τον κορμό των αναθεωρήσεων του νέου Συντάγματος του 1975, ως προϊόντος πρωτογενούς συντακτικής εξουσίας, και ακολούθησαν φυσικά οι αναθεωρήσεις του 1986, του 2001, 2008 και η πρόσφατη του 2019. Από την εμπειρία σας, ως εισηγητής αυτής τη αναθεώρησης του 2001, άλλα έχοντας, όπως θα έλεγε ο Nicholas Nassim Taleb, skin in the game, έχοντας και άλλα «καπέλα», την εμπειρία των άμεσων οργάνων του κράτους, την εμπειρία της ΕΕ, διεθνών οργανισμών και των κομμάτων και του πολιτικού συστήματος, θα ήθελα να μου πείτε αν υπάρχει κάτι που πρέπει να επανεξετάσουμε σε σχέση με την αναθεώρηση αυτή του 2001.
Ευάγγελος Βενιζέλος: Η αναθεώρηση του 2001 είναι η τομή στην ιστορία των 50 ετών ισχύος του Συντάγματος του 1975. Το Σύνταγμα του 1975 μέχρι το 2001 ήταν συγκρουσιακό, δεν το είχαν αποδεχθεί στο σύνολό του όλες οι βασικές πολιτικές δυνάμεις της χώρας. Το Σύνταγμα του 1975 ψηφίστηκε με την τότε αντιπολίτευση να έχει αποχωρήσει και η αναθεώρηση του 1986 ήταν αντικείμενο μεγάλης σύγκρουσης, οξυτάτης και ψηφίστηκε με την αντιπολίτευση να έχει αποχωρήσει. Άρα η συνταγματική συμφιλίωση, η συνταγματική συναίνεση επέρχεται μόλις το 2001, με την αναθεώρηση την εκτεταμένη αυτή, η οποία κράτησε από το 1995 έως το 2001 ,η όλη διαδικασία, και επαναξιολόγησε το σύνολο των διατάξεων, επιβεβαίωσε νομοθετικές αλλαγές μεγάλης σημασίας, όπως το ΑΣΕΠ για παράδειγμα ή ο έλεγχος των δημοσίων συμβάσεων από το Ελεγκτικό Συνέδριο και κατέληξε σε συναινετικές επιλογές. Όλες οι διατάξεις ψηφίστηκαν με αυξημένη πλειοψηφία, όλες. Άρα η νομιμοποιητική λειτουργία του 2001 έχει τεράστια σημασία ζωντανή, δηλαδή χωρίς αυτό στην πραγματικότητα δεν έχουμε τις προϋποθέσεις του συνταγματικού πατριωτισμού.
Τώρα, δεν υπάρχει μόνο η αναθεώρηση, υπάρχουν οι λεγόμενες άτυπες συνταγματικές μεταβολές, με τις οποίες διασφαλίζεται η ανθεκτικότητα των Συνταγμάτων. Υπάρχουν κείμενα αρχαϊκά, όπως το αμερικανικό, κείμενα τα οποία είναι του 18ου αιώνα, υπάρχουν κείμενα πιο σύγχρονα, δεν έχει τόση σημασία αυτό, το αποτέλεσμα είναι πολύ πιο σύνθετο. Το αποτέλεσμα πολύ συχνά επέρχεται όχι μέσα από την ερμηνεία απλώς, αλλά μέσα από την άτυπη συνταγματική μεταβολή που προκαλεί ή η νομολογία ή η πρακτική, γιατί μία πρακτική η οποία δεσμεύει για το μέλλον και αυτή παράγει ένα πολύ σημαντικό αποτέλεσμα.
Υπάρχουν λοιπόν θεμελιώδεις επιλογές του 2001, θα σας πω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Το άρθρο 25, που προβλέπει την αρχή της αναλογικότητας, την ισχύ των δικαιωμάτων στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, την οριζόντια σχέση, την τριτενέργεια, την υποχρέωση της πολιτείας να σέβεται αποτελεσματικά το περιεχόμενο των δικαιωμάτων, είναι κολοσσιαία ερμηνευτική διάταξη, έχει ένα κανονιστικό αποτέλεσμα οριζόντιο για όλα τα δικαιώματα. Το άρθρο 28. Προστέθηκε μία ερμηνευτική δήλωση ότι το άρθρο 28 είναι το θεμέλιο για τη συμμετοχή της χώρας στις διαδικασίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αυτό είναι συγκλονιστική αλλαγή σε αυτό που λέμε συνύπαρξη των εννόμων τάξεων, των τριών εννόμων τάξεων, της εθνικής, της ενωσιακής και της διεθνούς και αλληλοπεριχώρηση, δηλαδή αμοιβαίος σεβασμός και συνύπαρξη των εννόμων τάξεων.
Άρα, όχι, δεν έχουμε να αλλάξουμε κάτι, σημειακά βεβαίως μπορούμε να βελτιώσουμε τις ανεξάρτητες αρχές ή να βελτιώσουμε καινοτομίες διεθνούς χαρακτήρα. Ο μεταπλειοψηφικός νόμος, το γεγονός ότι για να ψηφίσεις άμεση τροποποίηση του εκλογικού νόμου θέλεις πλειοψηφία 2/3, αυτό είναι μία επιλογή η οποία συγκριτικά έχει ένα διεθνές ενδιαφέρον ή η αυξημένη πλειοψηφία για την επιλογή των ανεξαρτήτων αρχών. Δείτε τώρα, τους επικεφαλής της Δικαιοσύνης τους επιλέγει το Υπουργικό Συμβούλιο, τις Ανεξάρτητες Αρχές μία αυξημένη πλειοψηφία με σύμπραξη της αντιπολίτευσης. Θα έλεγα ότι αυτό μάλλον πρέπει να το επεκτείνουμε και στη Δικαιοσύνη αντί να το αφαιρέσουμε από τις Ανεξάρτητες Αρχές.
Γ. Γεραπετρίτης: Και δεν θα λειτουργεί τίποτα μετά.
Ευ. Βενιζέλος: Όλα θα λειτουργούν, όπως λειτουργούν στη Γερμανία για παράδειγμα, όπου η επιλογή των μελών του Συνταγματικού Δικαστηρίου γίνεται με 2/3 από τη Βουλή, όχι με 3/5, με 2/3.
3η τοποθέτηση
Φαίη Μακαντάση: κ. Βενιζέλο, σε σας ο λόγος για το επαυξημένο Σύνταγμα. Τι είναι; Πως διαφέρει από το αυστηρό τυπικό Σύνταγμα, αν αναθεωρείται, αν εμπλουτίζεται, τι κάνει.
Ευάγγελος Βενιζέλος: Το μονοπώλιο της υπεροχής που είχε το Εθνικό Σύνταγμα μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες, δεν υπάρχει πια. Το Σύνταγμα δεν είναι μόνο του, δεν είναι μόνο η εθνική έννομη τάξη αυτή που ισχύει, κινούμαστε παραλλήλως και ταυτοχρόνως στο πεδίο τριών εννόμων τάξεων τουλάχιστον, στην Ευρώπη, το είπα και πριν, συνυπάρχουν η εθνική, η ενωσιακή, η διεθνής. Η κάθε μία από τις τάξεις αυτές έχει δικά της συστήματα κανόνων που υπερέχουν και διεκδικούν υπεροχή και από το Εθνικό Σύνταγμα. Υπό την έννοια αυτή, για κάθε θέμα έχουμε ένα πλήθος διατάξεων αυξημένης τυπικής ισχύος, δηλαδή οιονεί συνταγματικής ισχύος και πρέπει κάθε φορά να βρίσκουμε ποια είναι η διάταξη που προσφέρει τη μεγαλύτερη δυνατή προστασία στη δημοκρατία, στο κράτος δικαίου και στα δικαιώματα.
Να σας πω, ένα παράδειγμα, το άρθρο 17 του Συντάγματος, για να πάρω κάτι πολύ απλό, προστατεύει ρητά την ιδιοκτησία όχι την περιουσία, δηλαδή και τα ενοχικά δικαιώματα. Η περιουσία όμως προστατεύεται από το Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Πώς θα ερμηνεύσουμε το άρθρο 17; Παραδοσιακά, ότι προστατεύει μόνο την ιδιοκτησία, μόνο τα εμπράγματα δικαιώματα ή και την περιουσία; Επαύξηση του Συντάγματος έχουμε και στη θρησκευτική ελευθερία, υπάρχουν άπειρα παραδείγματα, επαύξηση του κανονιστικού / εγγυητικού περιεχομένου του Συντάγματος επέρχεται σε ό,τι μπορείτε να φανταστείτε.
Άρα, τι να αναθεωρήσεις στο εθνικό Σύνταγμα στο κεφάλαιο των δικαιωμάτων και των εγγυήσεων του κράτους δικαίου, όταν έχεις πλήθος διατάξεων που υπεισέρχονται και διεκδικούν την εφαρμογή τους; Υπό την έννοια αυτή, η αναθεώρηση του επαυξημένου Συντάγματος είναι αδύνατη διότι δεν έχουμε την εξουσία. Αντιθέτως, όταν παρεμβαίνουμε στο εθνικό Σύνταγμα αυτό που κάνουμε, το αναθεωρητικό αποτέλεσμα, τελεί υπό διεθνή δικαστικό έλεγχο, το ελέγχει το Στρασβούργο, το ελέγχει το Λουξεμβούργο και υπό διεθνή νομικοπολιτικό έλεγχο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η Κοινοβουλευτική Συνέλευση, το Συμβούλιο της Ευρώπης, η Επιτροπή Βενετίας, η οποία θα κρίνει για παράδειγμα τι σημαίνει για τον πολιτικό πολιτισμό να λέει μία πλειοψηφία στη Βουλή, είναι αθώος ο κ. Τριαντόπουλος, αλλά εγώ του ασκώ ποινική δίωξη και τον στέλνω ως κατηγορούμενο στη δικαιοσύνη, δηλαδή του ανατρέπω το τεκμήριο αθωότητας και παραβιάζω έναν θεμελιώδη κανόνα του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού.
Τελική τοποθέτηση
Ευάγγελος Βενιζέλος: Έχουμε μία διάθεση η οποία ξεκινά, δυστυχώς από την επιστημονική κοινότητα, απαξίωσης του Συντάγματος. Όταν απαξιώνουμε το Σύνταγμα δεν μπορούμε να αντιληφθούμε πόσο μεγάλα είναι τα αναξιοποίητα κοιτάσματα του Συντάγματος. Άρα η πρώτη συζήτηση που πρέπει να κάνουμε είναι τα υφιστάμενα κοιτάσματα κανονιστικού περιεχομένου , τα οποία είναι πάρα πολλά.
