23 Ιουλίου 2024
Άρθρο Ευάγγελου Βενιζέλου για το περιοδικό της Βουλής «Επί του περιστυλίου…» στο αφιέρωμα: 1974-2024 «Τι δεν πετύχαμε στη Μεταπολίτευση» [PDF]
Η επίγνωση της Μεταπολίτευσης
Μια ιστορική περίοδος πενήντα ετών που καταλαμβάνει το ένα τέταρτο της συνολικής διαδρομής από την έναρξη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας μέχρι σήμερα, δεν είναι εύκολο να «αξιολογηθεί». Το κρίσιμο είναι να γίνει αντικείμενο αναστοχασμού εν κινήσει. Η περίοδος αυτή η λεγόμενη της Μεταπολίτευσης είναι αντικείμενο έρευνας ενώ εξελίσσεται και επεκτείνεται καθώς έχει αποδείξει την ικανότητά της να ενσωματώνει στην κοίτη της νέες προκλήσεις. Άλλωστε σε εθνικό επίπεδο δεν προέκυψε γεγονός εφάμιλλο με αυτό της ακολουθίας γεγονότων του Ιουλίου 1974 - Ιουνίου 1975 που συνιστά την εν στενή εννοία μεταπολίτευση, τη μετάβαση από τη δικτατορία σε μια συντεταγμένη και ασφαλή κοινοβουλευτική δημοκρατία. Τέτοια ακολουθία γεγονότων αποδείχθηκε ότι δεν ήταν ούτε η οικονομική κρίση που καταλαμβάνει τα δέκα περίπου από τα πενήντα χρόνια της Μεταπολίτευσης εν ευρεία εννοία.
Η Μεταπολίτευση ως μετάβαση συνιστά συνεπώς το ιστορικό και θεσμικό θεμέλιο της Μεταπολίτευσης ως κατάστασης. Το θεμέλιο αυτό αποδεικνύεται ανθεκτικό και ισχυρό. Η μετάβαση από τη δικτατορία στη συντεταγμένη δημοκρατία υπήρξε ταχεία, συστηματική και αποτελεσματική και πιστώνεται πρωτίστως στον Κωνσταντίνο Καραμανλή αλλά και στην ευρύτατη στήριξη ή έστω συναίνεση όλου του πολιτικού φάσματος αλλά και αδιαμεσολάβητα της συντριπτικής πλειοψηφίας της ελληνικής κοινωνίας. Με την ορκωμοσία του Πρωθυπουργού και τον σχηματισμό της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» αρχίζει μια πυκνή περίοδος έντεκα περίπου μηνών που περιλαμβάνει τις εκλογές του Νοεμβρίου 1974, το δημοψήφισμα για τη μορφή του πολιτεύματος του Δεκεμβρίου 1974, τη δίκη και καταδίκη των πρωταιτίων της δικτατορίας, την περιορισμένη «κάθαρση» με την έννοια της απομάκρυνσης από τον κρατικό μηχανισμό των συνεργατών της στρατιωτικής δικτατορίας, τον πολιτικό έλεγχο των ενόπλων δυνάμεων και πιο συγκεκριμένα του σώματος των αξιωματικών, την ψήφιση και θέση σε ισχύ του Συντάγματος του 1975 και την υποβολή της αίτησης - την επόμενη ακριβώς ημέρα - για ένταξη στις τότε Ευρωπαϊκές Κοινότητες.
Στο θεμέλιο αυτό της Μεταπολίτευσης βρίσκεται βεβαίως ενσωματωμένο το καταγωγικό τραύμα που υπάρχει στην ίδια τη μήτρα της. Το πραξικόπημα της χούντας κατά του Προέδρου Μακαρίου και η τουρκική στρατιωτικής εισβολή στην Κύπρο οδήγησαν στην πτώση της δικτατορίας. Καταγράφεται συνεπώς αυτή η ανυπέρβλητη αντίφαση επάνω στην οποία θεμελιώθηκε η πορεία του έθνους τα τελευταία 50 χρόνια. Είναι 50 χρόνια αποκατεστημένης δημοκρατίας στην Ελλάδα, αλλά και 50 χρόνια συνεχιζόμενης τουρκικής κατοχής στο βόρειο τμήμα της Κύπρου.
Ήδη μέσα στο ιστορικό και θεσμικό θεμέλιο της Μεταπολίτευσης βρίσκονται τα βασικά συστατικά της «συναίνεσης της Μεταπολίτευσης» που διαμορφώνεται γρήγορα και διατηρείται εντέλει και εξ αποτελέσματος όλη την πεντηκονταετία, παρά την κυριαρχία μιας συγκρουσιακής αντίληψης στον δημόσιο βίο και τον κομματικό λόγο. Το Σύνταγμα μιας φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, η συμμετοχή στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και η εθνική στρατηγική ως προς τη διεθνή θέση της χώρας στη Δύση και ως προς το πλαίσιο των ελληνοτουρκικών σχέσεων και του Κυπριακού, μπορούμε να πούμε ότι συνθέτουν το τρίπτυχο της συναίνεσης αυτής.
Η «συναίνεση της Μεταπολίτευσης» περιλαμβάνει πρωτίστως τη διαχείριση του ιστορικού χρόνου χωρίς να λαμβάνεται οριστική απόφαση για το αν ο χρόνος λειτουργεί υπέρ ή κατά των εθνικών συμφερόντων στα δυο μείζονα ζητήματα, το Κυπριακό και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η φράση «ούτε λύση ούτε ανεξέλεγκτη κρίση» είναι η επιλογή που έχει εκ των πραγμάτων επικρατήσει χωρίς να προταθεί ρητά ή να υποστηριχθεί πολιτικά. Ενισχύθηκε όμως η διεθνής θέση της χώρας ως κράτους μέλους της ΕΕ που απεχώρησε το 1974 και επανήλθε το 1980 στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, αναβάθμισε την εταιρική στρατηγική σχέση της με τις ΗΠΑ και τηρεί με δυσκολία αποστάσεις από τις βαλκανικές εντάσεις που διατηρούνται ζωντανές και ανακυκλώνονται. Παράλληλα η Κύπρος, παρά την απόρριψη του σχεδίου Ανάν, εντάχθηκε στην ΕΕ και διατηρεί το μονοπώλιο της διεθνούς νομικής προσωπικότητας της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Το θεσμικό μάλιστα θεμέλιο της Μεταπολίτευσης έχει μετεξελιχθεί σε ένα πολύτιμο θεσμικό κεκτημένο παρά τα προβλήματα και τα ζητούμενα στη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών, στις εγγυήσεις του κράτους δικαίου και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η συνολική και γενική εικόνα είναι αυτή μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας που λειτουργεί και ελέγχεται όχι μόνο εσωτερικά αλλά και διεθνώς, κυρίως στο πλαίσιο της ΕΕ και του Συμβουλίου της Ευρώπης, όχι μόνο πολιτικά αλλά και δικαστικά χάρη στο ΕΔΔΑ και το ΔΕΕ.
Το κοινωνικό συμβόλαιο της Μεταπολίτευσης που συνήφθη μετά το 1981 - αυτό το θυμάται η ελληνική κοινωνία και το πιστώνει ακόμη και σήμερα στον Ανδρέα Παπανδρέου- κατέρρευσε όμως με την οικονομική κρίση καθώς ήρθη η βεβαιότητα της εξέλιξης «από το καλό στο καλύτερο» , αμφισβητήθηκε η πεποίθηση ότι κάθε γενιά θα ζει καλύτερα από την προηγούμενη και καταργήθηκαν κεκτημένα που όλοι πίστευαν ότι ήσαν αμετάκλητα. Παρότι τελικά διαφυλάχθηκε η «συναίνεση της Μεταπολίτευσης» και το θεσμικό, ευρωπαϊκό και διεθνές κεκτημένο της, δεν διατηρήθηκε το κοινωνικό της συμβόλαιο και δεν αντικαταστάθηκε ακόμη από ένα νέο πλήρες και συμπεριληπτικό κοινωνικό συμβόλαιο. Αυτό συνδέεται με τις ασυμμετρίες του κομματικού συστήματος και την κρίση πολιτικής αντιπροσώπευσης και νομιμοποίησης που καταγράφεται.
Η κρίση του κοινωνικού συμβολαίου της Μεταπολίτευσης ανέδειξε βέβαια τη σημασία της δημοσιονομικής επίγνωσης και της αίσθησης των κινδύνων, οι παράμετροι αυτοί είχαν υποβαθμιστεί ή και επιδεικτικά αγνοηθεί πριν την οικονομική κρίση. Από την άλλη πλευρά, η αναδιάρθρωση του δημοσίου χρέους το 2012 και η μετατροπή του χρέους σε υβριδικό επίτρεψε στη χώρα να πορευθεί με δημοσιονομική ασφάλεια μέχρι τώρα και υπό την καλή εκδοχή αυτό είναι διασφαλισμένο μέχρι το 2032 οπότε λήγει η περίοδος χάριτος και μη καταβολής χρεολυσίων. Η επίγνωση μάλιστα δεν αρκεί να είναι δημοσιονομική, πρέπει να είναι και μακροοικονομική και αναπτυξιακή, πρέπει να αφορά την ανταγωνιστικότητα και τον ρυθμό ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας με τις χρονοσειρές και τα δημογραφικά δεδομένα να μας πιέζουν προς χαμηλό ρυθμό παρά τη διαθεσιμότητα εντυπωσιακών σε όγκο ευρωπαϊκών κεφαλαίων από το Ταμείο Ανάκαμψης και το ΕΣΠΑ.
Αν συνεπώς έπρεπε να διαλέξω ένα και μόνο ζήτημα ως αντικείμενο εορτασμού, προβληματισμού και συζήτησης για τα πενήντα χρόνια από τη Μεταπολίτευση ως στιγμή μετάβασης και για τα πενήντα χρόνια της Μεταπολίτευσης ως περιόδου, θα διάλεγα την «επίγνωση της Μεταπολίτευσης». Την ανάγκη να έχουμε επίγνωση του πολύτιμου κεκτημένου της Μεταπολίτευσης, του ιστορικού και θεσμικού της θεμελίου, του καταγωγικού της τραύματος που είναι ακόμη ανοικτό, της «συναίνεσης της Μεταπολίτευσης» που έχει επιτευχθεί παρά την περί του αντιθέτου εντύπωση, της εκκρεμότητας ως προς τη σύναψη ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου σε αντικατάσταση αυτού που ακύρωσε η οικονομική κρίση. Την ανάγκη να αποκτήσουμε επίγνωση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο ιστορικός χρόνος θετικά ή αρνητικά στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας. Την ανάγκη να διατηρήσουμε τη δημοσιονομική και μακροοικονομική επίγνωση και να αξιοποιήσουμε τα διδάγματα της οικονομικής κρίσης.
Η ανάγκη για επίγνωση περιλαμβάνει προφανώς τη θέση της χώρας εντός των διεθνών συσχετισμών που μεταβλήθηκαν ριζικά τα πενήντα αυτά χρόνια δυο τουλάχιστον φορές, μια με την πτώση του τείχους και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το 1989/1990 και μια τώρα με το τέλος του μονοπολικού κόσμου χωρίς όμως να αναδύεται ένας ολοκληρωμένος πολυπολικός κόσμος στη θέση του. Συνεπώς απαιτείται επίγνωση του γεγονότος ότι η δυτική και ευρωπαϊκή ταυτότητά μας δεν δίνει αυτόματη απάντηση στις προκλήσεις ούτε αποτρέπει τους κινδύνους που πολλαπλασιάζονται. Απαιτείται συνεπώς επίγνωση της σημασίας που έχει η διαφύλαξη και ενίσχυση όλων των παραμέτρων της εθνικής ισχύος, όχι μόνο των στενά αμυντικών αλλά των θεσμικών, κοινωνικών, πολιτικών, αξιακών, μέσα προφανώς στο ευρωπαϊκό και δυτικό πλαίσιο αναφοράς, μέσα στο πλαίσιο της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. -
* Ευάγγελος Βενιζέλος, Πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης. Πρώην πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ. Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή ΑΠΘ
