23 Μαΐου 2004, Βόλος
«Συμμετοχική δημοκρατία Κοινωνία των Πολιτών και Πολιτική Κοινωνιών-
Η δοκιμασία της σύγχρονης δημοκρατίας»
Xαίρομαι ιδιαίτερα για την ευκαιρία που μου δίνετε να βρίσκομαι σήμερα εδώ στο Βόλο μαζί σας, προκειμένου να συζητήσουμε ένα κάπως γενικό στη διατύπωσή του, αλλά πολύ αιχμηρό στην ουσία του θέμα, αυτό της συμμετοχικής δημοκρατίας και τη σχέσης της με την κοινωνία των πολιτών.
Θέλω να ευχαριστήσω την νομαρχιακή επιτροπή του ΠΑΣΟΚ, το ΙΣΤΑΜΕ, τους συναδέλφους και τους φίλους που είναι εδώ παρούσες και παρόντες, θέλω να ευχαριστήσω θερμά το Γιάννη Κουκιάδη που συντονίζει τη συζήτησή μας, ευρωβουλευτή του ΠΑΣΟΚ τα προηγούμενα πέντε χρόνια, κορυφαίο καθηγητή του εργατικού δικαίου και άνθρωπο που αγωνίστηκε για τη δική μας Ευρώπη στις Βρυξέλλες και το Στρασβούργο. Kαι δική μας Ευρώπη είναι η κοινωνική Ευρώπη. Θέλω επίσης να εκφράσω την ικανοποίησή μου γιατί μπόρεσα νωρίτερα να επισκεφτώ τα έργα που σηματοδοτούν το Βόλο ως ολυμπιακή πόλη. Το πανθεσσαλικό στάδιο, την περιφερειακή οδό, το μουσείο, το κλειστό κολυμβητήριο και πολλά άλλα που είναι η μεγάλη προίκα της Θεσσαλίας, της Μαγνησίας, του Βόλου, της Νέας Ιωνίας, με αφορμή το 2004. Xαίρομαι πραγματικά γιατί η συνάντησή μας γίνεται την ημέρα που ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ ανακοίνωσε το ψηφοδέλτιο του κόμματος για τις ευρωεκλογές δίνοντας ουσιαστικά έτσι το εναρκτήριο λάκτισμα για τις τελευταίες τρεις πυκνές προεκλογικές εβδομάδες που θα οδηγήσουν την ελληνική κοινωνία, τον ελληνικό λαό στις κάλπες της 13ης Ιουνίου που πολλοί τις θεωρούν δευτερεύουσες, κουραστικές, ίσως και περιττές, σίγουρα ενοχλητικές, λίγες μόλις εβδομάδες μετά τις εθνικές βουλευτικές εκλογές του Μαρτίου.
Διαδικασία σίγουρα γεμάτη με ερωτηματικά και απορίες, αφού ακόμη δεν έχουμε αφομοιώσει την ήττα, αφού ακόμη δεν έχουμε καταλάβει λόγω του πολιτιστικού σοκ πως έχουν αλλάξει τα πράγματα και ποιο ρόλο έχει επωμιστεί τώρα ενώπιον του ελληνικού λαού το ΠΑΣΟΚ ως εκφραστής της μεγάλης δημοκρατικής παράταξης, όπως μας αρέσει να λέμε. Αλλά η μεγάλη δημοκρατική παράταξη δεν είναι κάτι το αφηρημένο και το αόριστο, είναι η δημοκρατική προοδευτική παράταξη, είναι η μεγάλη κεντροαριστερά, είναι εκείνος ο πολιτικός χώρος, εκείνη η πολιτική οικογένεια που συνήθως εκφράζει τις ελπίδες για κάτι καλύτερο. Και αυτή την ελπίδα για κάτι καλύτερο δεν μπορέσαμε να την εκφράσουμε στις εκλογές του Μαρτίου. Ένα πολύ μεγάλο τμήμα του ελληνικού λαού εξέφρασε την προτίμησή του στη ΝΔ θεωρώντας ότι εκεί μπορεί να βρει μεγαλύτερα ποσοστά κοινωνικής ευαισθησίας και πολιτικής αποτελεσματικότητας. Και αυτό είναι κάτι που μας πληγώνει, κάτι που μας προβληματίζει, κάτι που μας αναγκάζει να σκεφτούμε με όσο γίνεται μεγαλύτερη ειλικρίνεια και ευθύτητα ποια είναι η σχέση μας με τον πολίτη, το λαό, την κοινωνία.
***
Τα πράγματα ξέρετε είναι απλά. Και δεν καθίστανται πολύπλοκα επειδή χρησιμοποιούμε νέους όρους. Μιλούσαμε για δημοκρατία και η δημοκρατία ήταν ο πρώτος μας στόχος, εδώ και δεκαετίες. Το γεγονός ότι τη δημοκρατία την εκφέρουμε τώρα ως «συμμετοχική δημοκρατία», δεν σημαίνει ότι μεταβλήθηκε η ουσία της. Η δημοκρατία ή είναι συμμετοχική ή δεν υπάρχει. Οι ταυτολογίες μπορεί να είναι εμφαντικές, μπορεί καμία φορά όμως να δημιουργούν και παρεξηγήσεις. Επίσης μιλούσαμε πάντα για το λαό, μιλούσαμε στην καλύτερη περίπτωση -εάν θέλαμε να είμαστε περισσότερο ακριβείς επιστημονικά -για την κοινωνία.
Τώρα τελευταία μιλούμε για την κοινωνία των πολιτών. Σε ποια άλλη κοινωνία αντιπαρατίθεται η κοινωνία των πολιτών; Υπάρχει κάποια άλλη κοινωνία που δεν είναι η κοινωνία των πολιτών; Υπάρχει. Η κοινωνία των πολιτών είναι η ιδιωτική κοινωνία. Αλλά βλέπετε ο όρος αυτός δεν είναι εύηχος, ενώ ο όρος κοινωνία των πολιτών είναι περισσότερο γοητευτικός. Και αυτή η ιδιωτική κοινωνία, η κοινωνία των πολιτών αντιπαρατίθεται με την πολιτική κοινωνία, τελική έκφραση της οποίας είναι το κράτος, το πολιτικό σύστημα. Και ανώτερο στάδιο της κοινωνίας των πολιτών, επιδίωξή της είναι να μετατραπεί σε πολιτική κοινωνία και αυτό το καταφέρνει μέσα από τους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, κυρίως μέσα από το κοινοβούλιο, μέσα από τους θεσμούς της ημιάμεσης δημοκρατίας, όπως είναι το δημοψήφισμα, και κυρίως μέσα από τη λειτουργία των κομμάτων, μόνο που τα κόμματα πρέπει να είναι δημοκρατικά, πρέπει να είναι αποκεντρωμένα, πρέπει να είναι ανοιχτά και πρέπει να δίνουν απάντηση στις νέες αγωνίες του πολίτη και σε ένα νέο τύπο πολιτικής στράτευσης.
Γιατί ως τώρα τα πράγματα ήταν πάρα πολύ απλά. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είχε ως επίκεντρο το κοινοβούλιο. Το κοινοβούλιο δεν δεχόταν αμφισβητήσεις, ήταν αυτό το επίκεντρο της πολιτικής ζωής της χώρας, μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες. Και η στράτευση σε έναν πολιτικό χώρο, η στράτευση σε ένα πολιτικό κόμμα ήταν κάτι το συνολικό, το οριστικό, ανήκες κάπου και ανήκες πλήρως, ψυχή τε και σώματι, χωρίς να έχεις και πάρα πολλές απαιτήσεις ούτε για ενδοκομματική δημοκρατία, ούτε χρειαζόταν να σε πείθει το κόμμα σου, ο αρχηγός σου, τα στελέχη του κόμματος κάθε ώρα και κάθε στιγμή μέσα από τα μέσα ενημέρωσης, γιατί φυσικά δεν υπήρχε αυτή η διάχυση και αυτός ο πλουραλισμός των μέσων ενημέρωσης.
Ούτε υπήρχαν πολλές πηγές πληροφόρησης όπως τώρα, ούτε υπήρχε η δυνατότητα πρόσβασης στο διαδίκτυο, ούτε υπήρχε η δυνατότητα για κάθε πολίτη να προσλαμβάνει έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών καθημερινά όχι μόνο για όλα όσα συμβαίνουν στη χώρα, αλλά για όλα συμβαίνουν στον πλανήτη. Με ομοιόμορφο τρόπο: το ίδιο εξωτερικό δελτίο ειδήσεων βλέπει και ο Έλληνας και ο Ισπανός και ο Γάλλος και ο Αμερικανός και ο Ιάπωνας τηλεθεατής στο κεντρικό δελτίο ειδήσεων ,αλλά πάντως αν μη τι άλλο δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι μετέχεις με έναν άλλο τρόπο. Άρα η πολιτική στράτευση δεν είναι μια στράτευση δεδομένη και απλή. Η πολιτική επιλογή δεν είναι σταθερή. Ο καθένας μπορεί να διαλέγει κατά το δοκούν. Να αλλάζει την άποψή του, να έχει συμπάθειες ή αντιπάθειες, να πρέπει να τον πείσει ο πολιτικός του χώρος. Η κινητικότητα η εκλογική είναι πάρα πολύ εύκολη και πάρα πολύ διαδεδομένη, ο μόσχος ο σιτευτός σφάζεται για τον αναποφάσιστο και κυμαινόμενο ψηφοφόρο και όχι για το δεδομένο ψηφοφόρο. Και βέβαια ο πολίτης ο οποίος ανήκει σε έναν πολιτικό χώρο δεν είναι ούτε ο αφισοκολλητής, ούτε ο χειροκροτητής, γιατί και τις γιγαντοαφίσες τις τοποθετούν εξειδικευμένες εταιρίες και την προεκλογική εκστρατεία του κόμματος, την «καμπάνια», την κάνουν οργανωμένες διαφημιστικές και επικοινωνιακές εταιρίες και την παραγωγή πολιτικών ιδεών την κάνουν πολύ πιο εύκολα και με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια και με επαγγελματισμό τα πανεπιστήμια, τα ερευνητικά κέντρα, στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ την διαπαιδαγώγηση των πολιτών που κάποτε την έκανε ο καθοδηγητής στην κλειστή οργάνωση του παλιού ΚΚΕ ή της ΕΔΑ ή τα πρώτα χρόνια στις τοπικές οργανώσεις του ΠΑΣΟΚ, την κάνει τώρα ένα πλήθος οργανισμών, που βεβαίως προσφέρουν γνώση, εκπαίδευση, επιμόρφωση, κατάρτιση. Άρα τι έχει μείνει από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τι έχει μείνει από την παλιά λειτουργία του κόμματος και την οργανωτική και την ιδεολογική και την εκλογική και την παιδαγωγική. Ελάχιστα πράγματα.
Βρισκόμαστε μπροστά σε μια άλλη κατάσταση, την οποία δεν μπορούμε να την εξωραΐσουμε χρησιμοποιώντας απλά και μόνο άλλες λέξεις. Πίσω από αυτά όλα τα φαινόμενα βρίσκεται μια βαθιά σύγκρουση. Μια σύγκρουση πολιτική και ιδεολογική. Η σύγκρουση ανάμεσα στην πολιτική των καταστάσεων που θέλει ευθύνη, αντοχή, στρατηγική ,σχέδιο, ανάληψη πολιτικού κόστους και την πολιτική των γεγονότων που δημιουργεί τις εντυπώσεις. Θα έχετε ίσως ακούσει πολλές φορές να λέω στην τηλεόραση, αν έχετε παρακολουθήσει προεκλογικές συζητήσεις, ότι την περίοδο που η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ εγκαινίαζε κάθε μέρα ένα μεγάλο νοσοκομείο, τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων έστρεφαν την προσοχή τους στα ράντζα ή στις κατσαρίδες που υπήρχαν στα παλιά νοσοκομεία του κέντρου της Αθήνας, στο Ιπποκράτειο, ή το Λαϊκό. Γιατί συνέβαινε αυτό; Γιατί οι ιδέες δεν αποτυπώνονται στην εικόνα. Η μετεξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας, ο εκσυγχρονισμός, η δημοκρατία, η ΟΝΕ, δεν μπορεί να περιληφθεί σε ένα δελτίο ειδήσεων 30' ή 60', ενώ βέβαια το γεγονός, και μάλιστα το αρνητικό γεγονός αποτυπώνεται σε ένα δελτίο ειδήσεων. Ένα ανθρώπινο πρόσωπο που παραπονείται για την ακρίβεια, για τη γραφειοκρατία, για τη σύνταξή του, για την προσωπική του περιπέτεια, για το δράμα του παιδιού του, είναι ένα πρόσωπο συγκλονιστικό. Υπερβαίνει κάθε κινηματογραφική ταινία και κάθε εκπομπή είτε δραματοποιημένη είτε πολιτική. Πώς μπορεί κανείς να αντισταθεί σ' αυτό το φαινόμενο; Και πόσο μπορεί να σκεφτεί ένας πολίτης ότι πριν από τρεις μήνες για την ακρίβεια στις λαϊκές αγορές η ευθύνη ανήκε στο ΠΑΣΟΚ και την κυβέρνησή του, ενώ τώρα είναι εξαιρετικά αμφίβολο για το πού ανήκει η ευθύνη για την αχαλίνωτη πορεία των τιμών των καυσίμων. Πρέπει να περάσουν μήνες για να μετατοπιστεί η ευθύνη στους ώμους της νέας κυβέρνησης. Να γίνει, ας το πούμε έτσι, η μετατόπιση της αντικειμενικής ευθύνης για τα προβλήματα της χώρας.
Αυτό τι σημαίνει; Αυτό σημαίνει ότι τα πράγματα αλλάζουν, κάτι συμβαίνει και αυτό που συμβαίνει δεν μπορούμε να το κατανοήσουμε και να το οργανώσουμε. Αυτό είναι ο ορισμός της κρίσης. Η κρίση δεν υπάρχει ποτέ μέσα στα πράγματα. Η κρίση υπάρχει στα μυαλά μας. Κρίση σημαίνει ότι δεν μπορούμε να παρακολουθήσουμε αυτά τα οποία συμβαίνουν, να τα οργανώσουμε και να τα ελέγξουμε. Τεράστιο πολιτικό πρόβλημα βέβαια, διότι όταν δεν μπορεί η πολιτική να δώσει απάντηση στα θέματα αυτά, το κενό καλύπτεται. Η φύση απεχθάνεται, όπως ξέρετε, το κενό και όταν τα πολιτικά κόμματα και τα πολιτικά πρόσωπα δεν μπορούν να παρακολουθήσουν και να ελέγξουν τις καταστάσεις στο όνομα της δημοκρατίας και στο όνομα του λαϊκού συμφέροντος, κάποιοι άλλοι θα το κάνουν αυτό. Αυτοί οι άλλοι είναι τα μέσα ενημέρωσης που κάνουν τη δουλειά τους. Εάν εσύ δεν μπορείς να κάνεις τη δική σου δεν φταίνε αυτά. Αυτοί οι άλλοι είναι οι λεγόμενες μη κυβερνητικές οργανώσεις. Αυτοί οι άλλοι είναι οι εταιρίες ερευνών της κοινής γνώμης. Αυτοί οι άλλοι είναι ο διανοούμενοι οι οποίοι μπορούν με τη δύναμη του λόγου τους να επηρεάζουν καταστάσεις, αζημίως. Γιατί δεν ζητούν την ψήφο, δεν τίθενται υπό δημόσιο έλεγχο και μπορούν να καθοδηγούν ολόκληρες χώρες και να τις οδηγούν συχνά σε εθνική καταστροφή χωρίς ποτέ μα ποτέ να κληθούν να δώσουν κάποια εξήγηση.
Άρα τι σημαίνει το γεγονός ότι τα κόμματα εμφανίζονται σαν βρεγμένες γάτες απέναντι στην κοινωνία των πολιτών και τις λεγόμενες μη κυβερνητικές οργανώσεις; Σημαίνει ότι δεν μπορούν πρωτίστως να καταλάβουν τι συμβαίνει και να παίξουν το δικό τους θεμελιώδη δημοκρατικό και θεσμικό ρόλο για την προστασία και την έκφραση του πολίτη, για τη λειτουργία της δημοκρατίας, για την οργάνωση και την πολιτική αντιπροσώπευση της κοινωνίας. Και έτσι ανακαλύπτουμε έννοιες οι οποίες ουσιαστικά συγκαλύπτουν τη βαθιά κρίση της δημοκρατίας, την κρίση της πολιτικής και την κρίση των πολιτικών κομμάτων που είναι μια κρίση πολιτικής στράτευσης, μια κρίση πολιτικής αντιπροσώπευσης και κυρίως μια κρίση του πολιτικού λόγου. Είναι μια κρίση διανοητική. Δεν μπορούμε να πούμε στους ανθρώπους αυτό που πρέπει να ακούσουν, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο θα οργανωθούν για να διεκδικήσουν τα συμφέροντά τους στη νέα εποχή. Ακούστε μερικά ενδιαφέροντα παραδείγματα. Είναι η συμμετοχική δημοκρατία η προσφυγή στα δημοψηφίσματα για οτιδήποτε απασχολεί τον τόπο; Εάν το πρόβλημά μας είναι να βρούμε έναν χώρο υγειονομικής ταφής απορριμμάτων στη διοικητική περιφέρεια της Θεσσαλίας και κάνουμε ένα τοπικό δημοψήφισμα στους τέσσερις νομούς της Θεσσαλίας, δεν είναι πάρα πολύ πιθανό να έχουμε τέσσερα απορριπτικά αποτελέσματα, γιατί ούτε ο Βόλος, ούτε η Λάρισα, ούτε τα Τρίκαλα, ούτε η Καρδίτσα θα θέλουν το χώρο υγειονομικής ταφής απορριμμάτων, όπως κανείς νομός στην Κρήτη δεν ήθελε τις νέες εγκαταστάσεις της ΔΕΗ; Ή κανένας δήμος το χώρο υγειονομικής ταφής στα νομό Χανίων; Ένα τεράστιο πρόβλημα.
Άλλο παράδειγμα. Εάν δεν διαμορφώναμε σε ένα επιτελικό επίπεδο τη θέση του ΠΑΣΟΚ για το σχέδιο Ανάν, που ήταν μια θέση με κόστος, μια θέση θετική, εάν δεν λέγαμε το ναι όπως το είπαμε, εγκαίρως, με σαφήνεια και οργανώναμε ένα ενδοκομματικό δημοψήφισμα ,με βάση τις δημοσκοπήσεις που ισχύουν ακόμη και τώρα η μεγάλη πλειοψηφία των οπαδών του ΠΑΣΟΚ θα ήταν κατά του σχεδίου Ανάν. Η θέση μας θα ήταν μια θέση η οποία θα έθετε ’’εκ ποδών’’ το σύνολο της πολιτικής που είχαμε εφαρμόσει τα προηγούμενα 11 χρόνια και επί κυβερνήσεων Ανδρέα Παπανδρέου και επί κυβερνήσεων Κώστα Σημίτη. Είναι σωστό δημοκρατικά να μην το κάνουμε, αυτό και να προκαταλάβουμε τον κόσμο μας; Από την άλλη είναι σωστό θέματα υψηλής εθνικής στρατηγικής και ευθύνης να τα θέσουμε υπό διακινδύνευση μέσα από διαδικασίες τις οποίες μπορεί να επικρατήσουν δημαγωγικές ή απλουστευτικές προσεγγίσεις; Μα κάθε δημοκρατική προσέγγιση ενέχει τον κίνδυνο της δημαγωγίας και της απλούστευσης. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν ότι τα διλήμματα είναι τεράστια. Και είναι τεράστια γιατί ουσιαστικά τίθεται το πρόβλημα της ίδιας της δημοκρατίας και της ίδιας της ικανότητας του πολίτη να εκφραστεί.
Το ίδιο συμβαίνει και με τις μη κυβερνητικές οργανώσεις. Θαυμάζω πραγματικά τους ’’Γιατρούς χωρίς σύνορα’’ και όλες τις συναφείς οργανώσεις και υποκλίνομαι μπροστά στον κόπο που καταβάλλουν και τον κίνδυνο που αναλαμβάνουν οι άνθρωποι αυτοί πηγαίνοντας σε όλες τις εμπόλεμες περιοχές. Αλλά έπρεπε να φτάσουμε στο 2000 ή έστω στο 1990 για να ανακαλύψουμε αυτές τις μη κυβερνητικές οργανώσεις; Ο Ερυθρός Σταυρός που είναι μια πολύ μεγάλη και παλιά μη κυβερνητική οργάνωση, έχει ζωή δύο αιώνων και προήλθε από τη μάχη του Σολφερίνο, όπως θυμάστε όλοι από όσα μαθαίνουμε στο σχολείο. Μα όλοι δεν ξέραμε τον Ερυθρό Σταυρό; Ή περιμέναμε τώρα τις μη κυβερνητικές οργανώσεις, οι οποίες προσφέρουν υπηρεσίες σε αποφυλακιζόμενους ή σε εξαρτημένα άτομα; Δεν υπάρχουν χιλιάδες-σωματεία και ιδρύματα, τα οποία αναπτύσσουν κοινωνικό εθελοντισμό σε όλα τα επίπεδα, χρόνια τώρα; Δεν είναι μη κυβερνητικές οργανώσεις τα πολιτιστικά σωματεία, τα αθλητικά σωματεία, τα εθνοτοπικά σωματεία, τα φιλανθρωπικά ιδρύματα, το Λύκειο Ελληνίδων, δεν είναι μια έκφραση της κοινωνίας των πολιτών; Τι ανακαλύπτουμε τώρα με την κοινωνία των πολιτών; Ανακαλύπτουμε την αδυναμία μας να κινηθούμε στο πεδίο της πολιτικής κοινωνίας.
Προσέξετε όμως: όλα τα προβλήματα τα οποία θέτουν σε κίνδυνο τη δημοκρατία προκύπτουν στην κοινωνία των πολιτών, όχι μόνον στην πολιτική κοινωνία. Ο φασισμός, ο ναζισμός, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία αναδύεται στην κοινωνία των πολιτών. Στη χώρα όπου κατ' εξοχήν οργανώνεται η κοινωνία των πολιτών, που είναι η χώρα του αναπτυγμένου καπιταλισμού, στις ΗΠΑ, πρέπει να πάει ο ομοσπονδιακός στρατός και το FBI, προκειμένου να επιβάλει στις νότιες πολιτείες, εκεί που λειτουργεί η Κου Κλουξ Κλαν, το σύνταγμα των ΗΠΑ. Άρα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν χρησιμοποιούμε τις έννοιες αυτές. Και πρέπει η σκέψη μας να προσανατολίζεται σε τρόπους διαφύλαξης της δημοκρατίας, της θεσμικής δημοκρατίας, δηλαδή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, όπως αυτή ενισχύεται με θεσμούς άμεσης έκφρασης, οργανωμένους όμως συνταγματικά απέναντι σε δύο μεγάλες απειλές που υπάρχουν. Και η μία μεγάλη απειλή είναι η στιγμιαία δημοκρατία των μέσων ενημέρωσης, που θεωρούν ότι εκφράζουν την κοινωνία γνησιότητα και αμεσότερα από ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί και η δεύτερη απειλή είναι η μονοθεματική δημοκρατία των μη κυβερνητικών οργανώσεων που είναι συστατικό στοιχείο της δημοκρατίας, ως προς την άσκηση πίεσης, είναι όμως στοιχείο που αντιβαίνει στη λογική της δημοκρατίας όταν το μονοθεματικό ενδιαφέρον τείνει να υποκαταστήσει τη σύνθεση του γενικού συμφέροντος. Γιατί δεν μπορείς να δώσεις απάντηση μόνο με μια φεμινιστική οπτική γωνία, με μια ζωοφιλική οπτική γωνία, με μια οπτική γωνία περιβαλλοντική, γιατί πρέπει να λάβεις υπόψη σου πάρα πολλές παραμέτρους και αυτή την ικανότητα σύνθεσης των επιμέρους παραμέτρων την έχουν τα πολιτικά κόμματα.
Ποια κόμματα όμως; Όχι τα λενινιστικά κόμματα. Όχι τα κόμματα νέου τύπου όπως λεγόντουσαν όταν γεννήθηκαν το 19ο αιώνα, δηλαδή κόμματα μηχανισμοί, κόμματα στρατιωτικά στην αντίληψή τους, πειθαρχημένα μέσα από τη λογική του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, ούτε αστικά κόμματα με την κακή έννοια του όρου «αστικό», δηλαδή κόμματα αρχηγικά, κόμματα τα οποία ουσιαστικά δεν έχουν ούτε φυσιογνωμία, ούτε μέλλον- και αυτό ήταν το μεγάλο πρόβλημα της Ένωσης Κέντρου βέβαια στη δεκαετία του '60, όπου δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τη δύναμή της και να τη μετατρέψει σε πολιτική πράξη, σε πολιτική πρωτοβουλία και σε ένα εφαρμοσμένο κυβερνητικό πρόγραμμα με προοπτική.
Χρειάζεται λοιπόν, προκειμένου να διαφυλάξουμε τη δημοκρατία και να τη μετατρέψουμε σε δημοκρατία συμμετοχική, δηλαδή δημοκρατία με ενεργούς πολίτες, δημοκρατία η οποία δεν λειτουργεί άπαξ κάθε τετραετία, αλλά λειτουργεί καθημερινά, να έχουμε εκείνους τους αρμούς οι οποίοι μπορούν να συνδέσουν την κοινωνία των πολιτών με την πολιτική κοινωνία και να μετατρέψουν την κοινωνία των πολιτών σε πολιτική κοινωνία. Δηλαδή σε κοινωνία με πολιτικό πολιτισμό, που σέβεται τα δικαιώματα, που σέβεται τον άλλον, που καταστέλλει φαινόμενα ολιγαρχικά, τα οποία προκύπτουν μέσα από τις κοινωνικές ανισότητες.
Γιατί η διάκριση μεταξύ κοινωνίας των πολιτών και πολιτικής κοινωνίας βασίζεται σε ένα πλάσμα. Βασίζεται ουσιαστικά σε μια εικονική κατάσταση που τη θεωρούμε άριστη και δεοντολογική. Στην κοινωνία υπάρχουν οι ανισότητες. Η κοινωνία παράγει τις ανισότητές της. Ανισότητες οικονομικές, γνωστικές, φυσικές, διανοητικές. Άλλοι γεννιούνται «πρίγκιπες» και άλλοι γεννιούνται «πληβείοι». Ενώ στο επίπεδο της πολιτικής κοινωνίας υπάρχει το πλάσμα, δηλαδή η εικονική κατασκευή του ίσου και ελεύθερου πολίτη που έχει το ίδιο δικαίωμα ψήφου και την ίδια δυνατότητα πρόσβασης στα δημόσια αξιώματα. Είναι αλήθεια αυτό; Όχι δεν είναι αλήθεια. Αλλά είναι μια αυτοδέσμευση. Πρέπει να λειτουργεί το σύστημα έτσι, ώστε να δημιουργεί την εντύπωση ότι αυτό ισχύει. Και προκειμένου να δημιουργεί το σύστημα έτσι, κάνει παραδοχές και ρυθμίσεις, οι οποίες είναι πιο προοδευτικές από τις παραδοχές και τις ρυθμίσεις που αναδύει η ίδια η κοινωνία των πολιτών, στον πυρήνα της οποίας βρίσκεται βέβαια η οικονομία. Γιατί το βασικό συστατικό της κοινωνίας των πολιτών είναι η οικονομία. Βέβαια οι μη ορθολογικές συμπεριφορές. Γιατί η οικονομία είναι η κατ' εξοχήν ορθολογική συμπεριφορά, ενώ ο εθελοντισμός, το να πηγαίνεις να κινδυνεύεις σε μια ξένη χώρα, σε ένα στρατόπεδο προσφύγων είναι μια συμπεριφορά μη ορθολογική, που βασίζεται σε μια αν θέλετε, ηθική συνείδηση, η οποία υπάρχει εις πείσμα εκείνων που πιστεύουν ότι ο κόσμος γίνεται χειρότερος, ενώ μπορεί να γίνεται καλύτερος κατά βάθος. Μέσα από τη μαζική έκφραση αυτών των συμπεριφορών, δηλαδή μέσα από τη μετατροπή της ατομικής φιλανθρωπίας σε μια οργανωμένη μαζική κοινωνική συμπεριφορά που βασίζεται σε ηθικά μη ορθολογικά στοιχεία. Δηλαδή δεν βασίζεται στην επιδίωξη του κέρδους ή στην επιδίωξη της εξουσίας.
Αυτό είναι το μεγάλο θέμα τώρα. Το μεγάλο θέμα είναι πως θα οργανώσεις και θα προστατεύσεις τη σύγχρονη δημοκρατία, πώς θα απαντήσεις στις απειλές αυτών που αμφισβητούν τους θεσμούς της σύγχρονης δημοκρατίας, κυρίως τα μέσα ενημέρωσης και η λογική η μονοδιάστατη, η μοναδιάστατη σκέψη, η μονοθεματική, και πώς αυτό θα το οργανώσεις μέσα από έναν άλλο τύπου κόμματος, που είναι το ανοιχτό κόμμα. Που είναι ένα κόμμα δημοκρατικό πραγματικά. Ένα κόμμα που το ίδιο συνενώνει τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Φέρνει σε επαφή τη μια με την άλλη και τις βάζει να σκεφτούν με τρόπο πολιτικό και όχι με τρόπο μονοδιάστατο. Που μετατρέπει τον πολίτη από μέλος σωματείων και ενώσεων σε «πολίτη πολιτικό» και όχι σε πολίτη ο οποίος προσπαθεί να ξεπεράσει το μεγάλο πρόβλημα της μοναξιάς και της απομόνωσής του είτε μέσα από τέτοιες εθελοντικές δραστηριότητες είτε μέσα από το διαδίκτυο. Και αυτό δεν ισχύει ως πρόβλημα μόνο στο επίπεδο του κράτους, του εθνικού κράτους και της εθνικής κοινωνίας των πολιτών. Ισχύει φυσικά κατά μείζονα λόγο ως πρόβλημα σε περιφερειακές ενώσεις όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί ως ένα διακυβερνητικό σύστημα. Τα μεγάλα θέματα κρίνονται μέσω διακρατικών συσχετισμών. Εάν δεν αποφασίσει κάτι η ηγετική ομάδα της Ε.Ε., ο γαλλογερμανικός άξονας, εάν δεν συμφωνήσει η Βρετανία, εάν δεν προστεθεί η Ιταλία με την Ισπανία, τώρα και η Πολωνία ενδεχομένως, λόγω μεγάλου πληθυσμού, δεν συγκροτείται η κρίσιμη μάζα. Είναι λοιπόν ένα διακρατικό, διακυβερνητικό σύστημα. Είναι επίσης ένα πάρα πολύ ενδιαφέρον γραφειοκρατικό σύστημα, ένα διοικητικό σύστημα με την κοινοτική γραφειοκρατία και την Επιτροπή, πολιτικό σύστημα όμως δεν είναι. Δεν είναι σαφές πότε υπάρχει μια προοδευτική και μια συντηρητική πλειοψηφία. Δεν είναι σαφές το χρώμα το ιδεολογικό του Συμβουλίου Υπουργών και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Του κοινοβουλίου λίγο πολύ είναι, αλλά με σχετικές πλειοψηφίες και εκεί αναδεικνύονται οι διαφορές ανάμεσα στη συντήρηση και στη σοσιαλιστική αντίληψη. Αλλά στο επίπεδο του Συμβουλίου οι διακρατικοί συσχετισμοί και οι πρωτοβουλίες της κοινοτικής γραφειοκρατίας επικαλύπτουν κάθε ιδεολογική και πολιτική διαφορά συνήθως. Άρα το μεγάλο πρόβλημα για την Ε.Ε. είναι να αρχίσει να λειτουργεί ως πολιτικό σύστημα. Να καλύψει το πολιτικό και δημοκρατικό της έλλειμμα. Και αυτό είναι και το μεγάλο θέμα τώρα και της χώρας μας και της Ε.Ε. εν όψει των ευρωεκλογών. Θα μου πείτε αυτό συνδέεται με την ουσία των πραγμάτων; Απολύτως. Αυτό συνδέεται με την κατανομή του κοινοτικού προϋπολογισμού. Συνδέεται με τον τρόπο διαπραγμάτευσης της κατανομής του Δ' ΚΠΣ. Αυτό συνδέεται με τους κανονισμούς και τις οδηγίες για ένα σωρό θέματα: από την υγιεινή και την ασφάλεια των εργαζομένων μέχρι τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αναδιαρθρωθεί η αγροτική παραγωγή.
Τα πάντα ανάγονται σε αυτό το μεγάλο δημοκρατικό και κοινωνικό πρόβλημα. Και αντιλαμβάνεστε ότι εάν έχουμε στην Ελλάδα, ή στην Ισπανία ή στη Γαλλία πρόβλημα πολιτικών κομμάτων, πρόβλημα δημοκρατίας, πόσο μεγαλύτερο και πόσο πολλαπλασιασμένο είναι το πρόβλημα αυτό στο επίπεδο της Ε.Ε. Το πρώτο συνεπώς καθήκον των Ευρωπαίων σοσιαλιστών και ο πρώτος στόχος τους είναι να κερδίσουν τις εκλογές. Να είναι το ευρωπαϊκό σοσιαλιστικό κόμμα πρώτη δύναμη στο κοινοβούλιο που θα προκύψει στις 13 Ιουνίου. Το δεύτερο καθήκον τους είναι να πολιτικοποιήσουν την Ε.Ε. Να τη θέσουν υπό πολιτικό έλεγχο. Να λειτουργεί ως πολιτικό σύστημα με διαφάνεια και δημοκρατία. Να μπορούν οι υπουργοί Οικονομίας και Οικονομικών να επιβληθούν στο διοικητικό συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Για τη νομισματική πολιτική και την πορεία του ευρώ, για τα επιτόκια και για συναλλαγματική ισοτιμία ευρώ και δολαρίου. Να μπορούμε να αυξήσουμε ενδεχομένως τους ίδιους πόρους. Να μπορούμε να κάνουμε μια σωστή διαπραγμάτευση για την κοινή αγροτική πολιτική ή για τις κρίσιμες οδηγίες οι οποίες θα προκύψουν και κυρίως για την κοινωνική Ευρώπη, που είναι το μεγάλο στοίχημα και το μεγάλο δίλημμα μεταξύ των πολιτικών παρατάξεων της Ευρώπης.
Εάν έχουμε κόμματα εθνικά και κόμματα ευρωπαϊκά, τα οποία μπορούν να λειτουργήσουν σ' αυτό το νέο πεδίο, τα πάντα θα πάνε καλά. Εάν δεν έχουμε τα πράγματα είναι πάρα πολύ δύσκολα. Είναι εύκολο να αποκτήσουμε νέου τύπου κόμματα, ανοιχτά τα οποία να μπορούν να αντισταθούν σ' αυτές τις απειλές; Για να αποκτήσεις τέτοια κόμματα πρέπει να έχεις πολίτες που ενδιαφέρονται, που συμμετέχουν, που οργανώνονται. Όχι ως αφισοκολλητές, αλλά ως ισότιμοι εταίροι ενός ανοιχτού πολιτικού διαλόγου. Και πρέπει να έχεις πολιτικά στελέχη τα οποία δεν σέρνονται πίσω από τις δημοσιογραφικές ερωτήσεις, πίσω από τις έρευνες της κοινής γνώμης ή πίσω από την ανταλλαγή φιλοφρονήσεων με την κοινωνία των πολιτών, αλλά είναι σε θέση να πουν ποια είναι η οργανωμένη και πλήρης άποψη ενός πολιτικού χώρου και σε εθνικό και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Είναι εύκολο να βρεις αυτές τις προϋποθέσεις; Είναι πάρα πολύ δύσκολο να βρεις τις προϋποθέσεις αυτές. Είναι τεράστιο το πρόβλημα που έχουν οι δυτικές κοινωνίες και είναι τεράστιο το πρόβλημα που έχει η Ευρώπη. Το πρόβλημά της είναι πρόβλημα ιδεολογικό κατά βάθος. Είναι πρόβλημα ιδεολογικής συγκρότησης και ιδεολογικής αυτοπεποίθησης. Και βέβαια στη συνέχεια είναι πρόβλημα δημοκρατίας. Διότι αρκούμεθα σε μια επίφαση, σε μια αίσθηση ότι λειτουργούν τα πράγματα, ενώ κατά βάθος συμπιέζεται και συστέλλεται το πεδίο της πολιτικής γιατί δεν μπορούν να αναπτυχθούν όλα τα επιχειρήματα τα οποία αφορούν τον πολίτη και την πολιτική. Αυτό λοιπόν είναι ο πρώτος στόχος και αυτό πρέπει να κάνει το ΠΑΣΟΚ τώρα που βρέθηκε στην αντιπολίτευση, τώρα που έχει την ευκαιρία να στοχαστεί. Διότι ξέρετε ότι η κυβέρνηση σε πηγαίνει από μόνη της. Η κυβέρνηση σου δίνει κύρος, η κυβέρνηση σου δίνει αντικείμενο, η κυβέρνηση σου δίνει ρυθμό, η κυβέρνηση σου δίνει ακόμη και ιδεολογία διότι η διαχείριση μπορεί πολύ εύκολα να ανυψωθεί σε ιδεολογία. Το θέμα είναι να μπορείς χωρίς το μανδύα της κυβέρνησης, χωρίς το κύρος του αξιώματος, χωρίς να χειρίζεσαι τους μηχανισμούς κατανομής του χρήματος του εθνικού ή του κοινοτικού, να στραφείς στην κοινωνία, στον πολίτη και να τον πείσεις ότι έχει πραγματικά λόγο να ασχοληθεί με το ζήτημα αυτό, δηλαδή να ασχοληθεί με την πολιτική. Γιατί όταν ασχολείσαι με την πολιτική, ασχολείσαι με τη δημοκρατία, την προστατεύεις τη δημοκρατία, την κάνεις μια πραγματικά συμμετοχική και ενεργό δημοκρατία. Αυτό είναι το ζητούμενο. 
* Η εκδήλωση είχε θέμα: «Κοινωνία των Πολιτών, Συμμετοχική δημοκρατία και Μ.Μ.Ε.»
