17 Ιουνίου 2004
Κυρία Υπουργέ, κύριε Πρόεδρε, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, κυρίες και κύριοι,
μαθητές, φίλοι και συνάδελφοι τιμούμε σήμερα το Δημήτρη Τσάτσο επιδίδοντας του έναν εκτυπωτικά άψογο και επιστημονικά σημαντικό τιμητικό τόμο που εκδόθηκε από τον οίκο του Αντώνη Σάκκουλα, με την αγάπη που ο εκδότης έχει και για την δουλειά του αλλά και για τον ίδιο το Δημήτρη Τσάτσο.
Τιμούμε βέβαια και μια προσωπικότητα του δημόσιου βίου, του forum publicum, δηλαδή μια προσωπικότητα που κατέστη τέτοια καθώς το πρόσωπο του Δημήτρη Τσάτσου μετακινήθηκε στη δημόσια σφαίρα από πολύ νωρίς, εκ καταγωγής αλλά και εκ φύσεως. Τιμούμε το πρόσωπο που είναι τμήμα του δημόσιου χώρου, στην Ελλάδα στη Γερμανία, στην Ευρώπη. Τιμούμε μια προσωπικότητα επιστημονική και πανεπιστημιακή, πολιτική και κοινοβουλευτική που καταξιώθηκε με την συμβολή του στη Βουλή των Ελλήνων, την Ε’ Αναθεωρητική, και με την παρουσία του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Μια προσωπικότητα με διπλή δράση και διπλή καταξίωση στην Ελλάδα και στη Γερμανία. Μια προσωπικότητα κοινωνική, με την έννοια που έχει ο όρος όταν περιγράφει έναν διανοούμενο, μια προσωπικότητα επικοινωνιακή, γιατί όταν κάποιος είναι σε όλη τη διάρκεια της ζωή του και σε όλες της εκδηλώσεις του βίου του, δάσκαλος είναι και μια πολύ σημαντική επικοινωνιακή προσωπικότητα.
Και, βεβαίως, τιμούμε μια ξεχωριστή περίπτωση δάσκαλου, ερευνητή, πολίτη, αγωνιστή, πολιτικού και διανοούμενου που είναι ξεχωριστή γιατί είναι σύνθετη και όχι αντιγραφική, μια περίπτωση που είναι ξεχωριστή γιατί είναι μοναχική ως σπάνια και όχι απομονωμένη.
Κοινός παρονομαστής αυτής της σύνθετης, μοναχικής και σπάνιας περίπτωσης που ονομάζεται Δημήτρης Τσάτσος είναι –όπως ο ίδιος θα έλεγε- το στοιχείο της αμφισβήτησης. Εμένα θα μου επιτρέψει να πω ότι κοινός παρονομαστής είναι το στοιχείο της αγωνίας. Επιτρέψτε μου λοιπόν να σας παρουσιάσω τον Δημήτρη Τσάτσο μέσα από τις δέκα μεγάλες αγωνίες της δημόσιας ζωή του, γιατί φυσικά δεν είναι σήμερα η περίσταση, ο χώρος και οι συνθήκες για να αναφερθώ στις βαθύτατες προσωπικές αγωνίες του. Στην αγωνία που λέγεται Άννυ, στην αγωνία που λέγεται Αννίτσα, στην αγωνία που λέγεται Αλεξία, στην αγωνία που λέγεται Άννα στην αγωνία που φέρει κάθε φορά το όνομα του οποιοδήποτε φίλου, ανεξάρτητα από το κοινωνικό του status και τις συνθήκες υπό τις οποίες αυτός ο φίλος, ο μαθητής, ο συνάνθρωπος υπάρχει και λειτουργεί.
Οι δέκα λοιπόν μεγάλες δημόσιες αγωνίες του είναι, πρώτον, η αγωνία για την χώρα και τη Δημοκρατία, η αγωνία που εκδηλώνεται τα χρόνια της δικτατορίας, για τα οποία αρμοδιότερος όλων μας είναι να μιλήσει ο Αναστάσης Πεπονής. Η αγωνία του εκδηλώνεται με την άρνηση αποδοχής της εκλογής και του διορισμού του ως καθηγητή του γενικού δημοσίου δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης ενόσω υφίσταται το δικτατορικό καθεστώς και ενόσω βρίσκεται απολυμένος εκτός Πανεπιστημίου, ο μέγας ομόλογος του Αριστόβουλος Μάνεσης. Αγωνία που εκδηλώνεται συνεχώς για την Κύπρο και το κυπριακό ζήτημα όχι μόνο για τη συνταγματική του πτυχή, αλλά και για όλες τις άλλες όψεις που έχει αυτό το μείζον και διαρκές, δυστυχώς, εθνικό μας ζήτημα.
Η δεύτερη αγωνία του Δημήτρη Τσάτσου είναι η αγωνία για την μεταπολίτευση και το δημοκρατικό και δικαιοκρατικό πολίτευμα της χώρας. Αγωνία που εκδηλώνεται στην συζήτηση για την ψήφιση του νέου Συντάγματος της χώρας, συζήτηση στην οποία μετέχει με την καθοριστική και πρωταγωνιστική ιδιότητα του γενικού εισηγητή όλης και όχι μόνο της μείζονος τότε Αντιπολίτευσης. Αγωνία που εκδηλώνεται με το παρακινδυνευμένο, αλλά αναγκαίο εγχείρημα μιας γνήσιας αποχουντοποίησης στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της χώρας, εγχείρημα με κόστος προσωπικό πολύ μεγάλο αλλά φυσικά και με ένα αντίδωρο ιστορικό το οποίο πρέπει να δοθεί κάποια στιγμή γενναιόδωρα στο Δημήτρη Τσάτσο.
Τρίτον, αγωνία για την δημοκρατική παράταξη και την ευρύτερη κεντροαριστερά, αγωνία που εκδηλώνεται μέσα σε διάφορους κομματικούς σχηματισμούς, διάφορες στιγμές. Αμέσως μετά την μεταπολίτευση με τη συγκρότηση των «Νέων Δυνάμεων» και τη συμμετοχή στο σχήμα της «Ένωσης Κέντρου- Νέων Δυνάμεων», αμέσως μετά με τη συγκρότηση της «Πρωτοβουλίας για την Δημοκρατία και τον Σοσιαλισμό» μαζί με τον Γεώργιο-Αλέξανδρο Μαγκάκη, αγωνία που εκδηλώνεται με την συγκρότηση της «Συμμαχίας των προοδευτικών και αριστερών δυνάμεων», αγωνία που εκδηλώνεται με μεγάλες και επίπονες περιόδους σιωπής στον δημόσιο βίο, που είναι σιωπή πειθαρχημένη, σιωπή αυτογνωσίας πολιτικής. Και βέβαια αγωνία που εκδηλώνεται την κρίσιμη στιγμή, την στιγμή που πρέπει για την υπόσταση της δημοκρατικής παράταξης μέσα από την ενεργό και ρητή ένταξη στο ΠΑΣΟΚ που τον τιμά και κατά την περίοδο του Ανδρέα Παπανδρέου και κατά την περίοδο του Κώστα Σημίτη με την ανάδειξη του ως επικεφαλής του ψηφοδελτίου του ΠΑΣΟΚ για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Τέταρτον, αγωνία για το κομματικό φαινόμενο, για το συλλογικό υποκείμενο που είναι ο κεντρικός θεσμός της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Αγωνία επιστημονική, θεσμική και πολιτική που εκδηλώνεται με τη συγκρότηση μιας ολόκληρης ευρωπαϊκής- θα έλεγα καλύτερα, διεθνούς- νομικής θεωρίας για την φύση και τον χαρακτήρα του κόμματος, αγωνία που εκδηλώνεται με ένα τεράστιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο στην Ελλάδα, την Γερμανία και πολλές άλλες χώρες. Αγωνία που κινείται γύρω από κρίσιμα προβλήματα και έννοιες, γύρω από το θέμα της χρηματοδότησης των κομμάτων, γύρω από το νόημα του πολιτικού χρήματος και της διαφάνειας, γύρω από τον ίδιο τον θεσμό του ευρωπαϊκού πολιτικού κόμματος, θεσμός που εισάγεται ως αντικείμενο συζήτησης και προβληματισμού αρχικά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στη συνέχεια εντάσσεται στο πρωτογενές δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης με πρωτοβουλία του Δημήτρη Τσάτσου. Και βέβαια αγωνία που εκδηλώνεται μέσα από την διαρκή ενασχόληση του Δημήτρη Τσάτσου με το μείζον πρόβλημα της εσωκομματικής δημοκρατίας και με την έννοια του «ανοικτού κόμματος» που είναι και ο τύπος κόμματος της νεωτερικής και μεταβιομηχανικής εποχής.
Πέμπτη αγωνία του Δημήτρη Τσάτσου είναι η αγωνία του για το Πανεπιστήμιο. Για το Πανεπιστήμιο ως πραγματικό χώρο έρευνας και διδασκαλίας, ως πραγματικό χώρο αμφισβήτησης. Για το Πανεπιστήμιο, ως μείζονα ιδεολογικό μηχανισμό, για το Πανεπιστήμιο ως μηχανισμό κοινωνικής ανακατανομής μέσα σε μία κοινωνία, όπως η ελληνική, κινητική που λατρεύει, ίσως ορθά, όχι απλώς και μόνον την ισότητα στην πρόσβαση αλλά τον εξισωτισμό στον πιο κρίσιμο θεσμό, που όπως έχει πει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, από τον 19ο αιώνα διαμορφώνει την φυσιογνωμία της ελληνικής κοινωνίας και σε πολύ μεγάλο βαθμό και της ελληνικής οικονομίας. Το Πανεπιστήμιο του Δημήτρη Τσάτσου είναι ένα εργαστήριο πολυφωνίας και πολιτικού φιλελευθερισμού, είναι όμως ταυτόχρονα και ένα εργαστήριο αυστηρής και άκαμπτης -αλίμονο για όποιον δεν το διαγιγνώσκει δια γυμνού οφθαλμού- διανοητικής και ερμηνευτικής πειθαρχίας. Και φυσικά μιλάμε πάντα για το «Πανεπιστήμιο των ομάδων» και όχι για το μικρό Πανεπιστήμιο της δικής μας κάθε φορά ομάδας.
Η έκτη αγωνία, αγωνία η οποία είναι φιλοσοφική, επιστημονική και πολιτική, του Δημήτρη Τσάτσου είναι η αγωνία του για τη σχέση δικαίου, πολιτικής και ιστορίας-θα προσέθετα εγώ. Ουσιαστικά, πρόκειται για μία αγωνία γύρω από το επιστημονικό status της νομικής επιστήμης και ιδιαίτερα της επιστήμης του δημοσίου δικαίου, της επιστήμης του συνταγματικού δικαίου γιατί τίποτα δεν είναι κρισιμότερο στο πεδίο αυτό από την αναζήτηση της ιστορίας και της ιστορικότητας των εννοιών και των θεσμών, από την αναζήτηση εκείνων των εννοιολογικών τόπων όπου ιστορικά έχουν διαμορφωθεί οριστικοί συσχετισμοί και διακανονισμοί, ενώ έχουν αφεθεί άλλοι ελεύθεροι στην επιλογή του νομοθέτη, την κρίση του δικαστή και την έμπνευση του επιστήμονα.
Η έβδομη αγωνία του Δημήτρη Τσάτσου είναι η αγωνία του για την ερμηνεία, η αγωνία του για την ερμηνεία του κειμένου, για την ερμηνεία του κανόνα, για την ερμηνεία του Συντάγματος. Η αγωνία του για το ερμηνευτικό διακύβευμα, η αγωνία του για τα όρια και την μέθοδο της ερμηνείας. Είναι πολύ δύσκολο, στο πλαίσιο της οικονομίας της σημερινής εκδήλωσης, να αναλύσω πως εμφανίζεται ο Δ.Τσάτσος στην επιστήμη του ελληνικού και του ευρωπαϊκού συνταγματικού δικαίου, ως εκπρόσωπος του ερμηνευτικού σχετικισμού, που ορισμένοι, μη γνωρίζοντες, τον ταυτίζουν αφελώς με την ασάφεια. Το κράτος δικαίου όμως όχι μόνο τον αναγνωρίζει αλλά και τον επιβάλλει συνταγματικά, ως βασικό στοιχείο του, ως εγγύηση ορθής εφαρμογής του δικαίου και απονομής δικαιοσύνης και στο επίπεδο των εθνικών συνταγμάτων και στο επίπεδο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, μέσα από θεσμούς όπως είναι, για παράδειγμα, τα ένδικα μέσα, η μειοψηφία των δικαστικών αποφάσεων, η αυθεντική ερμηνεία των νόμων, η άρση της αμφισβήτησης όταν εκδίδονται αντίθετες έως και αντιφατικές αποφάσεις των ανωτάτων δικαστηρίων. Αυτό που ζητάει ο Δ.Θ.Τσάτσος είναι η ευγενική (που δεν πρέπει καθόλου να σχετίζεται με την ασαφή) διατύπωση ενός ερμηνευτικού λόγου υψηλής ποιότητας και πολλών απαιτήσεων που πρέπει να έχει ένα τέτοιο εύρος και ένα τέτοιο βάθος επιχειρηματολογίας ώστε να μην αφήνει τίποτα ασχολίαστο, τίποτα έξω από τον ορίζοντα που οφείλει να εξετάσει ο ερμηνευτής.
Η όγδοη αγωνία του Δημήτρη Τσάτσου είναι η αγωνία του για την αμφίδρομη και διαρκή σχέση μαθητείας. Ο πιο χαρισματικός δάσκαλος του κλάδου μας έχει πάντα μια εναρκτήρια αγωνία πριν από οποιαδήποτε επαφή του όχι τόσο με επιστημονικό όσο με φοιτητικό ακροατήριο. Σέβεται όσο κανείς άλλος την προσωπικότητα των μαθητών του, όχι με την ευρεία έννοια του μαθητή, όπως εγώ, αλλά με την στενή έννοια του πρωτοετούς φοιτητή. Προσπαθεί να διασφαλίσει την ισοτιμία της σχέσης και την ανεξαρτησία της προσωπικότητας του μαθητή.
Ένατη αγωνία είναι η αγωνία του Δημήτρη Τσάτσου για το ευρωπαϊκό φαινόμενο, για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, για το αξιακό περιεχόμενο του ευρωπαϊκού νομικού και πολιτικού πολιτισμού. Εάν δεν υπήρχε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έπρεπε να ανακαλυφθεί ως θεσμός προκειμένου να αναπτύξει τη δραστηριότητα του σ’ ένα ευρωπαϊκό πεδίο ο Δημήτρης Τσάτσος, που είχε την δυνατότητα και την ευκαιρία να συμβάλλει προσωπικά και επώνυμα στην διαμόρφωση των ευρωπαϊκών θεσμών από τη Συνθήκη του Άμστερνταμ έως τη Συνθήκη της Νίκαιας, και από τη Συνθήκη της Νίκαιας μέχρι το σχέδιο για το νέο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Εισηγητής για την Συνθήκη του Άμστερνταμ και εκπρόσωπος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Διακυβερνητική Διάσκεψη που οδήγησε στη Συνθήκη της Νίκαιας, δεν τιμήθηκε, παραδόξως, με την ιδιότητα του μέλους της Συντακτικής Συνέλευσης που ετοίμασε το σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, αλλά είχε την ευκαιρία να πάρει μια διανοητική και πολιτική «εκδίκηση», οριζόμενος εισηγητής ενώπιον του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την αξιολόγηση του σχεδίου του Ευρωπαϊκού Συντάγματος που προετοίμασε η Συνέλευση. Και βέβαια σ’ αυτά πρέπει να προσθέσουμε τη συμβολή του στη διαμόρφωση του θεσμού του ευρωπαϊκού πολιτικού κόμματος, την συμβολή του στον ορισμό της Ευρώπης ως «Ένωσης κρατών και ως Ένωσης λαών» και την πρόταση του για την ίδια την έννοια της Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας, η οποία μαζί με την έννοια του συντάγματος και την έννοια της Ελληνικής Πολιτείας είναι και ο τίτλος του τιμητικού τόμου που παρουσιάζουμε και παραδίδουμε σήμερα.
Η δέκατη, τέλος, αγωνία του Δημήτρη Τσάτσου είναι η αγωνία του για την ποιότητα του δημοσίου λόγου, όχι μόνον του επιστημονικού αλλά και αυτού που απευθύνεται στην ευρύτερη κοινή γνώμη. Τα άρθρα του στις εφημερίδες, οι συνεντεύξεις του, η παρουσία του, η επιβλητική, στα ραδιοτηλεοπτικά μέσα ενημέρωσης είναι πάντα ένα δείγμα και ένα υπόδειγμα δημόσιου λόγου άριστης ποιότητας. Είναι ακόμη μια απόδειξη του γεγονότος πως υπάρχει αλλά πολύ συχνά ανακόπτεται και υποβαθμίζεται αυτή η εκδοχή και αυτή η ποιότητα του δημοσίου λόγου.
Αναδεικνύονται έτσι τα προνομιακά πεδία του Δημήτρη Τσάτσου, πεδία επιστημονικά και πολιτικά, ταυτόσημα κατά βάθος γιατί τα προνομιακά επιστημονικά του πεδία είναι το κομματικό φαινόμενο, η ερμηνεία του Συντάγματος, το ευρωπαϊκό θεσμικό πρόβλημα, η αλληλοπεριχώριση δικαίου και πολικής, ενώ τα πολιτικά του πεδία είναι επίσης το Σύνταγμα και οι θεσμοί στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, το Πανεπιστήμιο και η παιδεία, το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, η διαμόρφωση με άλλα λόγια πολιτικών σχέσεων άλλου τύπου, καλύτερης ποιότητας, σχέσεων που ανταποκρίνονται στις σημερινές ανάγκες της κοινωνίας των πολιτών, η οποία έχει πάντα την φιλοδοξία και την επιδίωξη να μετατραπεί σε μία πολιτική κοινωνία.
Δημήτρη,
η πολύ τριβή μαζί σου και η σχέση οικειότητας, όπως γράφω και στον τιμητικό τόμο, πολλές φορές μας κάνουν εμάς εδώ στην Ελλάδα, τους φίλους, τους μαθητές, τους ομότεχνους σου, να χάνουμε την αίσθηση των μεγεθών. Να μην αντιλαμβανόμαστε, λόγω της συχνής και εύκολης επαφής, το πλήρες μέγεθός σου: το διανοητικό, το συναισθηματικό, το πολιτικό, το κοινωνικό, όπως αυτό το εισπράττουν και το αναγνωρίζουν στην Γερμανία, στην Ευρώπη, σε άλλες χώρες του κόσμου.
Θέλω λοιπόν να σε διαβεβαιώσω εκ μέρους όλων μας, ότι έχουμε πλήρη συνείδηση των μεγεθών και γι’ αυτό σε ευχαριστούμε γιατί υπάρχεις.
