9 Φεβρουαρίου 2023

Μπορεί να υπάρχει Ευρώπη εκτός  Δύσης; *

Το βιβλίο του Λουκά Τσούκαλη είναι βιβλίο ισχυρών πεποιθήσεων και βαθιάς γνώσης. Ο συγγραφέας είναι πεπεισμένος και μαχητικός ευρωπαίος, αλλά και ένας βαθυστόχαστος  ψύχραιμος, ρεαλιστής, μετριοπαθής αναλυτής που εντοπίζει τα ουσιώδη και θέτει με σαφήνεια τα διλήμματα. Η ενηλικίωση της Ευρώπης προϋποθέτει ή και προκαλεί την ενηλικίωση της ευρωπαϊκής θεωρίας και το γεγονός ότι ο Λουκάς Τσούκαλης είναι ένας διεθνώς πασίγνωστος, έγκυρος και αποδεκτός Έλληνας ευρωπαίος επιστήμων της ευρωπαϊκής θεωρίας είναι ένα πολύ μεγάλο πλεονέκτημα για τη χώρα μας.

Βέβαια summa summarum, η αφετηρία της ανάλυσης του Λουκά Τσούκαλη είναι ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι ένα success story. Το ερώτημα είναι, υπό τις παρούσες συνθήκες, έχοντας την εμπειρία των αλλεπάλληλων κρίσεων, πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τα μεγάλα θέματα που τίθενται.  Μετά από τη βιωματική όψη των πραγμάτων που βλέπουμε στο πρώτο μέρος του βιβλίου, ο συγγραφέας τα αναλύει όλα αυτά ευσύνοπτα, με πρακτικό και υποδειγματικά στοχευμένο τρόπο στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ταξινομώντας τα σε επτά μεγάλα κεφάλαια, το καθένα από τα οποία έχει βαρύνουσα σημασία.

Επειδή έχω το προνόμιο να μιλώ τελευταίος και επειδή ακούσατε μία πολύ ωραία παρουσίαση της διάρθρωσης της ύλης του βιβλίου, ακούσατε πάρα πολύ γόνιμους προβληματισμούς  πολιτικούς, αξιακούς, δημοσιονομικούς και νομισματικούς,  μπορώ να κάνω επιλογές και να αναδείξω τρία μεγάλα μέτωπα που κατά τη γνώμη μου και χωρίς να προδίδω τη σκέψη του Λουκά Τσούκαλη, αντιμετωπίζει η Ευρώπη, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση τώρα, μετά από την αλληλουχία των κρίσεων και καθώς βρισκόμαστε στο μέσον της μεγάλης διεθνοπολιτικής κρίσης που ξεκίνησε με τη ρωσική εισβολή και τον πόλεμο στην Ουκρανία. Μένω άλλωστε στη μεγάλη εικόνα γιατί και ο συγγραφέας τη μεγάλη εικόνα θέλει να συγκρατήσουμε, από την οποία εξαρτώνται φυσικά και όλα τα επιμέρους ζητήματα.

Η αλλοίωση της ενιαίας αγοράς

Το πρώτο μεγάλο μέτωπο είναι τα ζητήματα οικονομικής διακυβέρνησης και οικονομικής πολιτικής. Θα ήθελα να αναδείξω μία άλλη διάσταση, όχι τη νομισματική. Βλέπουμε ότι υπάρχει νομισματική επαγρύπνηση χάρη και στην καταστατική αυτονομία της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών, εφαρμόζονται με ταχύτητα και αποτελεσματικότητα οι μηχανισμοί και της ποσοτικής χαλάρωσης και της αντιπληθωριστικής πολιτικής με αύξηση των επιτοκίων. Δεν θα μιλήσω ούτε για τα δημοσιονομικά ζητήματα, για τη δημοσιονομική χαλάρωση η οποία είναι απόρροια των πραγματικών δεδομένων, της πανδημίας πρωτίστως, αλλά σε πολύ μεγάλο βαθμό και του πολέμου στην Ουκρανία και της ενεργειακής κρίσης. Ζήσαμε πολύ μεγάλο διάστημα, για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, υπό καθεστώς ισχύος της γενικής ρήτρας  διαφυγής από το Σύμφωνο  Σταθερότητας και σίγουρα υπάρχει πάρα πολύ επιεικής εφαρμογή του Συμφώνου  Σταθερότητας  στη συνέχεια.

Εγώ όμως από αυτό αντλώ έναν φόβο, την αίσθηση πως θα ξαναζήσουμε κάποια στιγμή στο  προβλεπτό μέλλον, μία νέα Ντοβίλ. Ντοβίλ είναι η γνωστή δήλωση του φθινοπώρου του 2010 που έκαναν ο Πρόεδρος Σαρκοζί με την Καγκελάριο Μέρκελ, στο περιθώριο της συνάντησης με τον Πρόεδρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας στη Ντοβίλ, πως πρέπει η κάθε χώρα να κρίνεται με βάση τα δικά της ατομικά  δημοσιονομικά και μακροοικονομικά δεδομένα, να μην έχουν οι αγορές μία κοινή αίσθηση κινδύνου της Ευρωζώνης. Αυτό σημαίνει πως ο καθένας με βάση τις πραγματικές δυνατότητες  και  επιδόσεις του, θα τεθεί κάποια στιγμή υπό την κρίση  των αγορών. Αυτό το θεμελιώνω στην  τρίτη διάσταση του προβλήματος που δεν είναι ούτε η νομισματική ούτε η δημοσιονομική, αλλά είναι η βαθιά και κατά τη γνώμη μου επικίνδυνη αλλοίωση της λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς. Αυτό βεβαίως αφορά τα θεμέλια της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αφορά τους όρους του ανταγωνισμού στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφορά στην πραγματικότητα τις  ανισότητες  των κρατών μελών με την πιο σκληρή όψη της έννοιας  και  οφείλεται στο ότι έχει πια χαλαρώσει όλο το κανονιστικό πλαίσιο των κρατικών ενισχύσεων στις επιχειρήσεις των κρατών μελών από την έκρηξη της πανδημίας και μετά. Αυτό συνεχίζεται και τώρα με αφορμή την ενεργειακή κρίση και  δείχνει πόσο έντονες είναι οι «εξωτερικότητες» (externalities) στην άσκηση της οικονομικής πολιτικής. Εδώ  η εξωτερική πολιτική, η διαχείριση των σχέσεων με τη Ρωσία, η επιβολή των κυρώσεων οδηγεί στην  ανάγκη ενίσχυσης της πραγματικής οικονομίας των κρατών μελών, αυτό όμως γίνεται από τα ισχυρότερα κράτη μέλη με τρόπο που  αλλοιώνει τα θεμέλια της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Αυτό είναι κατά τη γνώμη μου το μεγάλο πρόβλημα οικονομικής διακυβέρνησης και οικονομικής πολιτικής του επόμενου χρονικού διαστήματος. Ανεξαρτήτως της αντιπληθωριστικής πολιτικής, ανεξαρτήτως της θεωρητικής συζήτησης για το τι θα ισχύει στο Σύμφωνο Σταθερότητας  και ανεξαρτήτως όλων των κινήσεων που βεβαίως πρέπει να γίνουν σε σχέση με την ολοκλήρωση της Τραπεζικής Ένωσης. Έχουμε πλέον μεταφερθεί στη σφαίρα της πραγματικής οικονομίας και αυτή είναι πάντα η πιο σκληρή και η πιο δύσκολη σφαίρα.

Αυτό αφορά βεβαίως και τον πάντα υφέρποντα ανταγωνισμό μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Ηνωμένων Πολιτειών που είναι ο άλλος πόλος ισχύος της ενιαίας Δύσης ως στρατηγικής οντότητας. Βλέπετε ότι οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνει η αμερικανική διοίκηση εξωθούν τα κράτη μέλη στο να θέτουν υπό αμφισβήτηση την ίδια τη λογική της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης στην ενιαία αγορά, στην πραγματική οικονομία. Άρα η σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι το κριτήριο, πάντα ήταν ιστορικά, για να δούμε πώς εξελίσσεται, με τι ρυθμό, η πορεία προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Έχουμε στην πραγματικότητα μία επικίνδυνη αναστροφή, οι εθνικές οικονομικές πολιτικές, ένας «ευγενής» και υφέρπων οικονομικός εθνικισμός  θέτει επί τάπητος το ζήτημα της διαφορετικής ισχύος των οικονομιών των κρατών μελών.

Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας

- Μπορεί να υπάρξει Ευρώπη εκτός Δύσης;

Το δεύτερο ζήτημα, εξίσου σημαντικό, κατά τη γνώμη μου σημαντικότερο, είναι ο τρόπος με τον οποίο εξελίσσεται η εξωτερική πολιτική και η πολιτική ασφάλειας και άμυνας μετά την εμπειρία της Ουκρανίας. Σαρώθηκαν οι συζητήσεις περί ευρωπαϊκού στρατού, περί δυνάμεως ταχείας επεμβάσεως, περί στρατηγικής πυξίδας και βεβαίως το ζήτημα που τίθεται ως δοκιμασία της πολιτικής ενότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης –έτσι το θέτει ο Λουκάς Τσούκαλης στο βιβλίο του– θα κριθεί με κριτήριο τη σχέση της Ένωσης αλλά και όλων των κρατών μελών, του καθενός χωριστά, με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Δεν θα κριθεί μόνο στο εάν ο γαλλογερμανικός άξονας που είναι ερώτημα πόσο υπάρχει και πόσο θα υπάρχει και πώς θα υπάρχει, αντιμετωπίζει τις Ηνωμένες Πολιτείες και τούμπαλιν, αλλά αυτό αφορά το δίκτυο όλων των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Άλλωστε βλέπουμε τώρα, με αφορμή τον πόλεμο,  ότι η παλιά διαίρεση Βορρά - Νότου έχει δώσει πολύ καθαρά τη θέση της στη διαίρεση Δύσης-Ανατολής, στον  ιστορικό διχασμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό το βλέπαμε σε σχέση με το κράτος δικαίου, στο που εντοπιζόταν η κρίση του κράτους δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τώρα το βλέπουμε διεθνοπολιτικά, τώρα η Ανατολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε συνδυασμό με πολλές παραδοσιακές χώρες της παλιάς Δυτικής Ευρώπης, στο δίλημμα «Ευρώπη ή Ηνωμένες Πολιτείες», απαντούν Ηνωμένες Πολιτείες, μην έχουμε ψευδαισθήσεις. Εάν ετίθετο με ωμό και καθαρό τρόπο το ερώτημα αυτό, η Ευρωπαϊκή Ένωση ως πολιτική οντότητα θα σωζόταν μόνον χάρη στη γενναιοδωρία των Ηνωμένων Πολιτειών.

Άλλωστε το πραγματικό ερώτημα που τίθεται και αυτό θα κυριαρχήσει τα επόμενα χρόνια, μη σας φανεί ούτε ταυτολογικό ούτε παράδοξο, είναι εάν μπορεί να υπάρχει Ευρωπαϊκή Ένωση και ευρωπαϊκή ολοκλήρωση εκτός Δύσης. Μπορεί να υπάρχει τέτοια Ευρώπη και τέτοια ευρωπαϊκή ολοκλήρωση; Η απάντηση είναι όχι, αυτό όμως σημαίνει, προς το παρόν τουλάχιστον, αμερικανική ηγεμονία, διότι αλλιώς δεν υπάρχει Δύση ως οντότητα στρατηγική.

Πώς απαντά η Ευρώπη στην πυρηνική απειλή; Προσέξτε, συμβολικά, λογιστικά, όχι σε μία πραγματική απειλή, αλλά σε μία απειλή της καζέρνας, όπως λέγαμε παλιά στην πολιτική θεωρία. Δηλαδή μετράς τα όπλα σου, μετράς τις πυρηνικές κεφαλές, πόσες έχει να μετρήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση; Λίγες, της λείπουν 5.000 κεφαλές, δεν υπάρχει αντιπυρηνική ομπρέλα χωρίς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αν δεν μπορείς να δώσεις απάντηση στον εαυτό σου, δεν μπορείς να δώσεις απάντηση στην Πολωνία, στη Ρουμανία, στις Βαλτικές χώρες και ο κατάλογος μακραίνει πάρα πολύ, γιατί υπάρχουν και οι παλιές, δυτικές, βαθιά φιλο-ατλαντικές χώρες μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η Δανία, η Ιταλία, η Πορτογαλία.

Η Ελλάδα πώς θα απαντούσε στο δίλημμα αυτό; Πού δίνουμε μεγαλύτερη έμφαση αυτή τη στιγμή; Στην ευρωπαϊκή μας ταυτότητα αναμφίβολα. Λειτουργεί όμως αυτή από μόνη της χωρίς τη σημασία που δίνουμε στην ελληνοαμερικανική εταιρική σχέση, στις νέες ευκολίες αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας στην Ελλάδα, στην Αλεξανδρούπολη και αλλαχού; Όχι βεβαίως. Άρα στην πραγματικότητα το ερώτημα τίθεται ως εξής, εάν αλλάξουν τα δεδομένα στις Ηνωμένες Πολιτείες, εάν συμβεί αυτό που δεν συνέβη στις ενδιάμεσες εκλογές και στις επόμενες προεδρικές εκλογές έχουμε μία άλλη διοίκηση, έναν άλλο Πρόεδρο, πώς θα αντιδράσει η Ευρώπη; Ξέρουμε πολύ καλά ιστορικά,  από την εποχή του Αλεξάντερ  Χάμιλτον, ότι η εσωτερική πολιτική επηρεάζει άμεσα και ρητά την εξωτερική πολιτική και τον βαθμό απομονωτισμού ή μη απομονωτισμού των Ηνωμένων Πολιτειών. Εάν φθάσουμε λοιπόν σε μία ενδοτική εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών, σε μία πολιτική η οποία δεν δίνει στρατηγική υπόσταση στη Δύση, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει την ικανότητα να αναλάβει την ηγεμονία της Δύσης και να την πάει πού; Ξέρει και θέλει να την πάει κάπου; Άρα αυτό είναι το σταυρικό ερώτημα από το οποίο ξεκινούν όλα τα άλλα. Μπορεί να έχει αυτόνομη πολιτική η Ευρώπη απέναντι στη Ρωσία ή απέναντι στην Κίνα; Σας θυμίζω ότι στο ενδιάμεσο μεταξύ εκλογής και ορκωμοσίας Μπάιντεν υπεγράφη εμπορική συμφωνία Ευρωπαϊκής Ένωσης -Κίνας, η οποία μπορείτε να αναρωτηθείτε τι απέγινε μετά. Τίποτα κατά τη γνώμη μου, ήταν μία κίνηση χωρίς προοπτική, δηλαδή ήταν η επιτομή της στρατηγικής αδυναμίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο πεδίο των διεθνών εμπορικών σχέσεων, αλλά πίσω από αυτές βεβαίως υπάρχει το ζήτημα της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας.

Δημοκρατία, κοινωνική συνοχή, εσωτερικό μέτωπο

Το τρίτο  μέτωπο είναι το μέτωπο της δημοκρατίας και της κοινωνικής συνοχής στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η δημοκρατία και στην Ευρώπη και στους άλλους πόλους της Δύσης, στις Ηνωμένες Πολιτείες, στον Καναδά, στην Αυστραλία, στη Νέα Ζηλανδία όπως φάνηκε προσφάτως, είναι μία φοβική δημοκρατία, μία δημοκρατία η οποία κάθε φορά τρέμει το αποτέλεσμα των εκλογών και των δημοψηφισμάτων. Κάθε φορά αγωνιούμε ότι κάτι κακό θα συμβεί μέσα από εκλογές, παράδειγμα τελευταίο οι ενδιάμεσες εκλογές για το Κογκρέσο στις οποίες αναφέρθηκα. Αυτή η φοβική δημοκρατία αντιστοιχείται με μία φοβική κοινωνία η οποία βιώνει ανισότητες, άγχη, βλέπει να διαταράσσεται η συνοχή της, βλέπει να αναδεικνύονται ανισότητες εσωτερικές. Εσωτερικές ανισότητες σε κάθε κράτος και εσωτερικές ανισότητες μεταξύ των κρατών μελών. Ο λαϊκισμός παίρνει διάφορες όψεις, παρότι έχουμε την πίεση του πολέμου στην Ουκρανία δεν έχει λυθεί το ζήτημα του κράτους δικαίου, απλώς έχουμε γίνει πιο επιεικείς απέναντι σε χώρες όπως η Πολωνία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι το βασίλειο της ρύθμισης. Δεν έχει γίνει ρυθμιστικά αποδεκτό ότι η αντοχή της δημοκρατίας είναι η έσχατη και τελική παράμετρος της άσκησης της οικονομικής πολιτικής. Αυτό εάν δεν το αντιληφθείς εγκαίρως, θα το αντιληφθείς με καθυστέρηση και με βίαιο τρόπο.

Το ελληνικό «εργαστήριο» πέρασε τον κίνδυνο σχετικά εύκολα και με μειωμένες απώλειες, παρότι οι συνέπειες οι οικονομικές ήταν τραγικές, υπέστη διακινδύνευση αλλά διασώθηκε  το σκάφος. Τα πράγματα δεν θα είναι πάντα τόσο απλά, ούτε είναι οι χώρες τόσο εύκολα διαχειρίσιμες. Εμείς  ίσως  διασωζόμαστε γιατί λόγω γενικής ρηχότητας όλα τα πράγματα  είναι πιο εύκολα διαχειρίσιμα. Υπάρχουν όμως  χώρες στις οποίες τα πράγματα έχουν πολύ μεγάλο βάθος και  δεν μπορείς να αντιμετωπίσεις με ευκολία τις επιπτώσεις εσφαλμένων επιλογών.

Εισπράττω τη συναρπαστική  ανάλυση του Λουκά Τσούκαλη ως ένα δίλημμα,  εάν μπορεί η Ευρώπη να μη διχαστεί σε Ευρώπη δύο επιπέδων, δηλαδή σε μία Ευρώπη που έχει υψηλό βαθμό αυτονομίας όταν ρυθμίζει θέματα ανταγωνιστικότητας, τεχνολογίας, ρυθμιστικού πλαισίου, νομισματικής πολιτικής, ακόμα και αμυντικής βιομηχανίας, θέματα δημοκρατίας, κράτους δικαίου, δικαιωμάτων. Και σε μια Ευρώπη υψηλού βαθμού εξάρτησης όσον αφορά την εξωτερική πολιτική, την άμυνα, την εσωτερική και εξωτερική ασφάλεια, ακόμα και τη διεύρυνση, το τι γίνεται σε σχέση με τη Ρωσία, την Κίνα, τη Μεσόγειο, τα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή, τη Βόρειο Αφρική, τη Λιβύη, τη Συρία, τον Καύκασο. Δεν υπάρχουν αμιγώς ευρωπαϊκές απαντήσεις σε  προβλήματα  τα  οποία  επιλύονται  τελικά μέσα από την άσκηση της αμερικανικής ηγεμονίας, για να έχουμε μία ρεαλιστική αντίληψη των πραγμάτων.

Τελειώνω με το καταληκτικό ερώτημα του συγγραφέα, θαρραλέο και γλαφυρό.  Ο Λουκάς Τσούκαλης λέει, το δίλημμα είναι, θα αφήσουμε τα κράτη μέλη το κάθε ένα να είναι ένα προτεκτοράτο στην πραγματικότητα  των Ηνωμένων Πολιτειών  ή θα υπάρξει μία ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και στο πεδίο της κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας και άμυνας, μια Ευρώπη  που θα είναι  ισότιμος πόλος, ώστε να έχουμε τουλάχιστον δύο πόλους μέσα στην ενιαία δυτική  στρατηγική οντότητα. Αυτό προφανώς είναι ρητορικό  ερώτημα, εάν δεν υπάρχει ενιαία ευρωπαϊκή στάση κάθε μεμονωμένο κράτος μέλος όσο ισχυρό και να είναι, πχ η Γερμανία,  είναι καταδικασμένο  να έχει χαρακτηριστικά λίγο - πολύ προτεκτοράτου – μη σοκάρει ο όρος. Να έχει εξαρτήσεις και όρια στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας.

Το πρόβλημα είναι ότι μπορεί  η Ευρώπη ακόμη και  ενοποιημένη, ακόμη  και δρώντας ενιαία να έχει τέτοια προβλήματα, αυτό είναι το κατά βάθος ερώτημα το οποίο τίθεται. Όπως αντιλαμβάνεστε,  όταν ένα βιβλίο μας θέτει ενώπιον παρομοίων ζητημάτων, θέτει το δάκτυλο εις τον τύπον των ήλων και αυτή  είναι η  μεγάλη επιτυχία του βιβλίου του Λουκά Τσούκαλη.

* Ομιλία στην παρουσίαση του βιβλίου του Λουκά Τσούκαλη «Η ενηλικίωση της Ευρώπης», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2023.  Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στις 9.2.2023 στην Παλαιά Βουλή, με τη συμμετοχή επίσης της Ντόρα Μπακογιάννη, του Γιάννη Στουρνάρα, του Γιώργου  Χουλιαράκη και του  συγγραφέα. Συντόνισε ο Παύλος Τσίμας. 

9.2.2023, Ομιλία Ευ. Βενιζέλου στην παρουσίαση του βιβλίου του Λουκά Τσούκαλη from Evangelos Venizelos on Vimeo.

• Προηγούμενο
• Επόμενο