6 Φεβρουαρίου 2023
Ευάγγελος Βενιζέλος*
Η Συνθήκη της Λωζάνης ως παράμετρος της εθνικής στρατηγικής
εκατό χρόνια μετά την υπογραφή της **
Θα μου επιτρέψετε, επειδή πρωτίστως είμαι νομικός, να θυμίσω ότι η Συνθήκη της Λωζάνης είναι μία εκτεταμένη δέσμη διεθνών πράξεων, συνθηκών, πρωτοκόλλων, δηλώσεων. Η τελική πράξη η οποία υπεγράφη στη Λωζάνη φέρει τον αριθμό XXVIII. Όλη αυτή η δέσμη που είναι γνωστή συνεκδοχικά ως «Συνθήκη της Λωζάνης» κυρώθηκε από την Ελλάδα στις 25 Αυγούστου 1923 ( ΦΕΚ Α ´ 238 ) με νομοθετικό διάταγμα της επαναστατικής κυβέρνησης.
Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι πρωτίστως η Συνθήκη της ήττας για την Ελλάδα σε σχέση με τη Συνθήκη των Σεβρών και σε σχέση με το όραμα, με την αισιοδοξία, με την προσδοκία, αλλά και με την πολύ μεγάλη παρεξήγηση που προκάλεσε η Συνθήκη των Σεβρών η οποία, θυμίζω, υπεγράφη αφού είχε αρχίσει η Μικρασιατική Εκστρατεία. Άρα δεν είναι η Συνθήκη των Σεβρών που επέβαλε στην Ελλάδα την απόφαση να βρεθεί στη Σμύρνη και στην Ιωνία. Είχαν άλλωστε προηγηθεί οι εμπειρίες του 1914 και η ανάγκη να υποδεχθούμε στο μητροπολιτικό έδαφος ένα πρώτο πολύ μεγάλο κύμα προσφύγων από τη Μικρά Ασία.
Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι ένα πολύ μεγάλο δίδαγμα, γιατί μας θυμίζει τους λόγους για τους οποίους φθάσαμε σε αυτή, μας θυμίζει ότι χρειάζεται να έχουμε στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής και στη χάραξη της εθνικής στρατηγικής, ενότητα, συναίνεση, αρραγές εθνικό μέτωπο, στρατηγικό ειρμό. Να αντιλαμβανόμαστε τον διεθνή συσχετισμό, να καταλαβαίνουμε τι σημαίνει σύμμαχος και έως πού φθάνει, όχι όπως εμείς φανταζόμαστε, αλλά όπως τα δικά του συμφέροντα το υπαγορεύουν, να κατανοούμε τι πραγματικά θέλει το Ηνωμένο Βασίλειο, οι Ηνωμένες Πολιτείες, για να μη μιλήσω για χώρες όπως η Γαλλία ή η Ιταλία. Χρειάζεται όχι μόνον αίσθηση του συσχετισμού των δυνάμεων, αλλά και της δυναμικής τους, χρειάζονται ένοπλες δυνάμεις με μέσα και προσωπικό και όλες οι παράμετροι εθνικής ισχύος, η πολιτική, η οικονομική, η αξιακή και βέβαια, επάνω από όλα, μία ισχυρή αίσθηση ιστορίας, γεωγραφίας, γνώση του άλλου, ένας πατριωτισμός εμπράγματος και όχι ρητορικός ή μαξιμαλιστικός.
Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι το τέλος της «Μεγάλης Ιδέας», αλλά είναι η αρχή της σύγχρονης Ελλάδας στην πραγματικότητα, διότι ενοποιεί τον χώρο και τον πληθυσμό, τον ομογενοποιεί και βρίσκεται στη βάση του σχηματισμού μίας πολύ ισχυρής εθνικής ταυτότητας. Αλλά ενδεχομένως είναι και η μήτρα του «Ελλαδισμού», μίας Ελλάδας εσωστρεφούς, μίας Ελλάδας που χάνει τον κοσμοπολιτισμό της.
Επίσης πρέπει να δούμε τη Συνθήκη της Λωζάνης σε σχέση με την καταστατική εθνική στρατηγική της ίδρυσης του ελληνικού κράτους. Το ελληνικό κράτος με την Επανάσταση της ανεξαρτησίας αναγνωρίζεται και εγκαθιδρύεται διεθνώς ως προτεκτοράτο των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, με τη στρατηγική σύλληψη ότι σε συνδυασμό με την καταρρέουσα οθωμανική αυτοκρατορία, ως ένα κράτος με élan vital εθνικό, θα συμβάλλει στην ανάσχεση της καθόδου της Ρωσίας στη Μεσόγειο. Αυτός ο καταστατικός σκοπός του 1821 - λίγο νωρίτερα τον είχε διατυπώσει ο νεαρός Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος - στην πραγματικότητα υποστασιοποιείται κατά το Διεθνές Δίκαιο με την από κοινού ένταξη Ελλάδος και Τουρκίας στο ΝΑΤΟ το 1952, ταυτοχρόνως, στο τέλος του πρώτου μεγάλου επεισοδίου του ψυχρού πολέμου που είναι ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος .
Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι βεβαίως η Συνθήκη της οριστικής και επίσημης διάλυσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η ιδρυτική της σύγχρονης Τουρκίας, εμπεριέχει όμως –αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία– την ανάμνηση του χώρου και της σφαίρας επιρροής της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Λωζάνη δεν είναι ελληνοτουρκική, δεν είναι βαλκανική, δεν είναι καν ευρωπαϊκή, η Λωζάνη ασχολείται ρητά, επίσημα, με όλα τα σημερινά ανοιχτά μέτωπα, με τη Συρία, τη Λιβύη, το μεσανατολικό, τον Καύκασο, το Ιράν, το Ιράκ και πρωτίστως το κουρδικό. Η Λωζάνη είναι μεγάλη νίκη της Τουρκίας σε σχέση με το κουρδικό, σε αντίθεση με τη Συνθήκη των Σεβρών, η Συνθήκη της Λωζάνης αποκλείει το σχηματισμό κουρδικού κράτους.
Αυτή τη στιγμή, πρώτη προτεραιότητα της τουρκικής πολιτικής, όχι μόνο του κ. Ερντογάν, είναι τι θα γίνει με τους Κούρδους πρωτίστως της Τουρκίας, αλλά βεβαίως του Ιράκ που έχουν οντότητα πολιτειακή, του Ιράν, της Συρίας. Η τρέχουσα σύγκρουση Τουρκίας-Ηνωμένων Πολιτειών, η προσέγγιση με τη Ρωσία, η προσέγγιση με τον Άσαντ αφορά στην πραγματικότητα τη συριακή πτυχή του κουρδικού. Δείτε πόσο ζωντανή είναι από την άποψη αυτή η Λωζάνη. Η Λωζάνη βεβαίως παραπέμπει στο ανατολικό ζήτημα, το ανατολικό ζήτημα ρυθμίζει, αλλά το ανατολικό ζήτημα είναι και το δυτικό ζήτημα ταυτοχρόνως. Πίσω από όλα αυτά υπάρχει η σχέση με τη Ρωσία η οποία ήταν εμφανής ως σχέση των κεμαλικών δυνάμεων με τη Σοβιετική Ένωση ήδη κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων της Μικρασιατικής Εκστρατείας.
Από τις 28 πράξεις ιδιαίτερη σημασία έχουν βέβαια η Συνθήκη της Ειρήνης, η συγκρότηση της Κοινωνίας των Εθνών, υπαγορευμένη από τις Ηνωμένες Πολιτείες χωρίς τη συμμετοχή εντέλει των Ηνωμένων Πολιτειών με βάση την πολιτική του Γούντροου Ουίλσον, η Συνθήκη περί μειονοτήτων, η Συνθήκη περί ανταλλαγής πληθυσμών, η Συνθήκη για το καθεστώς των Στενών, όλα αυτά είναι η Λωζάνη.
Η ανταλλαγή των πληθυσμών δεν είναι καινοφανής, έχει προηγηθεί ανταλλαγή των πληθυσμών με τη Συνθήκη του 1913, με τη Συνθήκη του 1914, με τη Συνθήκη του Νεϊγύ το 1919, γνωρίζουμε ότι υπάρχει το φαινόμενο αυτό την εποχή εκείνη.
Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι πολυμερής Συνθήκη περί συνόρων, καθορίζει τα τουρκικά σύνορα με την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τη Συρία, το Ιράκ, καθορίζει την παραίτηση της Τουρκίας από τα δικαιώματά της επί της Αιγύπτου, του Σουδάν και της Λιβύης, καθορίζει το καθεστώς των Γάλλων υπηκόων μουσουλμάνων κάρα το θρήσκευμα στο Μαρόκο και την Τυνησία και των Ιταλών υπηκόων μουσουλμάνων κατά το θρήσκευμα στη Λιβύη. Δείτε πόσο σχετίζεται με όλα τα ανοιχτά μέτωπα, γιατί και η Συρία και η Λιβύη επηρεάζουν μέσα από μία παράδοξη όσμωση την Ουκρανία και τον συσχετισμό δυνάμεων στην Ουκρανία. Και βεβαίως αναφέρεται στην Κύπρο η οποία αναγνωρίζεται ως βρετανική κτήση του στέμματος.
Η Λωζάνη ασχολείται με τα νησιά του Αιγαίου, τα νησιά της Ανατολικής Μεσογείου, χρησιμοποιούνται και οι δύο όροι, άλλοτε εμφανίζονται ως νήσοι της Ανατολικής Μεσογείου και άλλοτε ως νήσοι του Αιγαίου. Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι κρίσιμη για τη μουσουλμανική μειονότητα στη Θράκη, αλλά βεβαίως και για το καθεστώς της Ίμβρου, της Τενέδου, των Ελλήνων της Κωνσταντινουπόλεως οι οποίοι περιγράφονται στη Συνθήκη περί ανταλλαγής ως Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, ενώ η ανταλλαγή γίνεται μεταξύ Ελλήνων ορθοδόξων κατά το θρήσκευμα υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και μουσουλμάνων το θρήσκευμα υπηκόων της Ελλάδος.
Ισχύει η Συνθήκη της Λωζάνης; Εμείς τη θεωρούμε πλήρως και απολύτως ισχυρή. Και ποια είναι ακριβώς η στάση της Τουρκίας του κ. Ερντογάν, της επίσημης τουρκικής πολιτικής; Την επικαλείται τη Λωζάνη; Σίγουρα τον ακούμε να την επικαλείται σε σχέση με τη μουσουλμανική μειονότητα στη Θράκη, διεκδικώντας ένα droit de regard, επί της μειονότητος. Μήπως τον ακούμε να την επικαλείται και αλλού για να γίνω πρακτικός και συγκεκριμένος; Συνδέεται η Λωζάνη με τη δέσμη των ζητημάτων που εμείς ορθώς θεωρούμε μονομερείς τουρκικές διεκδικήσεις κατά παράβαση του Διεθνούς Δικαίου καθώς αναγνωρίζουμε μόνο την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών ως αντικείμενο διευθέτησης νομικώς αποδεκτό;
Τα πιο επίκαιρα επίσημα κείμενα των δύο χωρών περί Λωζάνης είναι η επιστολή της Μονίμου Αντιπροσώπου της Ελλάδος στα Ηνωμένα Έθνη προς τον Γενικό Γραμματέα της 25ης Μαΐου του 2022 και η επιστολή του μονίμου αντιπροσώπου της Τουρκίας της 17ης Σεπτεμβρίου του 2022. Η Τουρκία επικαλείται την ισχύ της Συνθήκης της Λωζάνης. Ισχυρίζεται στις επιστολές αυτές ότι η Ελλάδα έχει υποχρέωση αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του ανατολικού Αιγαίου, διότι ισχύει η Συνθήκη της Λωζάνης και αυτό αφορά και τα τέσσερα νησιά που εμείς ονομάζουμε νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, δηλαδή τη Λέσβο, τη Χίο, τη Σάμο, την Ικαρία , αλλά και τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη για τις οποίους υπήρχε πρόβλεψη ουδετεροποίησης στη Συνθήκη για τα στενά. Το επιχείρημα της τουρκικής πλευράς είναι ότι βεβαίως ισχύουν οι δεσμεύσεις περί εδαφικού καθεστώτος και καθορισμού των συνόρων, διότι αυτές δεν θίγονται κατά το Διεθνές Δίκαιο ούτε εάν καταργηθεί η Συνθήκη, όμως αυτό δεν περιλαμβάνει, όπως ισχυρίζονται, μόνον τους εδαφικούς τίτλους και την κυριαρχία, περιλαμβάνει και την υποχρέωση αποστρατιωτικοποίησης. Επικαλείται και περαιτέρω τη Συνθήκη της Λωζάνης και ισχυρίζεται ότι είναι αυτή που ισχύει για τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη, ότι ως προς τα δυο αυτά ελληνικά νησιά δεν καταργήθηκε η Συνθήκη περί Στενών της Λωζάνης υποκαθιστάμενη από τη Συνθήκη του Μοντρέ του 1936, διότι, κατά τη θεωρία τους, η άρση τους ουδετεροποίησης το 1936 - δεν επρόκειτο κατά κυριολεξία περί αποστρατιωτικοποίησης, αλλά περί ουδετεροποίησης, - αφορούσε τα τουρκικά εδάφη αφορούσε την Ίμβρο, την Τένεδο και τις Λαγούσες νήσους, αφορούσε πάντως την Τουρκία και όχι την Ελλάδα, άρα όχι τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη. Συνεπώς επικαλείται την ισχύ της Συνθήκης της Λωζάνης έναντι της ισχύος της Συνθήκης του Μοντρέ.
Αναφερόμενη δε στη Συνθήκη των Παρισίων του 1947, δηλαδή τη Συνθήκη μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας για την παραχώρηση της κυριαρχίας των Δωδεκανήσων, ισχυρίζεται ότι αυτή δεν συνιστά res inter allios acta, αλλά ότι εγκαθιδρύει ένα αντικειμενικό καθεστώς, ένα régime objectif που δεν αφορά μόνο τα αντισυμβαλλόμενα μέρη ( Ελλάδα και Ιταλία ), αλλά τους πάντες και πρωτίστως, λόγω γεωγραφικής συνάφειας, την Τουρκία.
Επιπλέον προβάλλει τον ισχυρισμό ότι η αποστρατιωτικοποίηση των νησιών της Μεσογείου θεμελιώνεται ως καθεστώς στην απόφαση της συνδιάσκεψης του Λονδίνου του 1914 με την οποία μετετάγη η κυριαρχία των νήσων της Μεσογείου στην Ελλάδα, πλην αυτών που βρίσκονται σε απόσταση μέχρι τριών ναυτικών μιλίων από τις τότε οθωμανικές ακτές που παρέμειναν στην κυριαρχία της σημερινής Τουρκία. Άρα η Τουρκία προβαίνει σε «υπερεπίκληση» της Συνθήκης της Λωζάνης στην οποία θεωρεί ενσωματωμένη την απόφαση της συνδιάσκεψης του Λονδίνου του 1914.
Πρέπει, συνεπώς, να είμαστε πιο επιφυλακτικοί και πιο προσεκτικοί όταν ερμηνεύουμε τη στάση της Τουρκίας σε σχέση με τη Συνθήκη της Λωζάνης. Μπορεί να λέει ο κ. Ερντογάν, «θα έρθουμε μία νύχτα», και εμείς να νομίζουμε ότι θα έρθουν μία νύχτα σε μία βραχονησίδα και να προσφύγουν μία ημέρα στο Συμβούλιο Ασφαλείας με νομικά επιχειρήματα τα οποία δεν ευσταθούν αλλά εμφανίζονται ως νομικά.
Θα έλεγα ότι κρίσιμο στοιχείο σε σχέση με την αποστρατιωτικοποίηση είναι το γεγονός ότι το 1952, με την ένταξη της Τουρκίας και της Ελλάδας ταυτοχρόνως και από κοινού στο ΝΑΤΟ, διαμορφώνεται ένα ριζικά διαφορετικό αντικειμενικό καθεστώς, οι δύο χώρες είναι πλέον σύμμαχες χώρες εντός της βορειοατλαντικής συμμαχίας. Κατά ποια λογική μπορεί να επικαλείται μια χώρα καθεστώς αποστρατιωτικοποίησης έναντι άλλης γειτονικής της , ενώ μετέχει στον ίδιο ενιαίο στρατηγικό σχεδιασμό με τη χώρα που υποτίθεται ότι βαρύνεται με υποχρέωση αποστρατιωτικοποίησης; Μάλιστα υπάρχει το εξής παράδοξο, οι τουρκικές ενστάσεις οι οποίες προβάλλονται στο ΝΑΤΟ, σε σχέση με την ένταξη της Λήμνου στον στρατιωτικό σχεδιασμό που είναι ένα από τα σοβαρά κατάλοιπα των όρων επιστροφής της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ το 1981 μετά την αποχώρηση το 1974, γίνονται αποδεκτές από τα όργανα της Συμμαχίας υπό καθεστώς ειρήνης και για τις στρατιωτικές ασκήσεις, δεν γίνονται αποδεκτές σε καθεστώς πολέμου, οπότε και επιβάλλεται η γενική κινητοποίηση των μέσων της Ατλαντικής Συμμαχίας. Για αυτό το 2011, για να δούμε πόσο διαρκή και επίμονα είναι τα πράγματα, όταν το ΝΑΤΟ οργάνωσε τις πολεμικές επιχειρήσεις κατά του καθεστώτος Μ. Καντάφι στη Λιβύη, η Λήμνος εντάχθηκε στον σχεδιασμό του ΝΑΤΟ. Επίσης η Λήμνος είναι εντεταγμένη στον στρατιωτικό σχεδιασμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γιατί εκεί δεν υπάρχουν αντιρρήσεις τουρκικές οι οποίες οδήγησαν στα γνωστά Luns rules και στα Aegean Headlines τα οποία μας απασχολούν στο ΝΑΤΟ από το 1981 και μετά.
Άρα η Λωζάνη είναι κάτι ζωντανό πολιτικά και διπλωματικά και πρέπει να το ερμηνεύουμε εντεταγμένο στο ιστορικό του υπόβαθρο, αλλά και εντός των σημερινών συσχετισμών. Είμαστε διατεθειμένοι και είναι ορθό να αναθεωρήσουμε την καταστατική εθνική επιλογή μας ότι η Ελλάδα δημιουργείται ως κράτος, ώστε από κοινού με την Οθωμανική Αυτοκρατορία να ανακόπτει την κάθοδο της Ρωσίας στις θερμές θάλασσες, σύμφωνα με το περιβόητο κείμενο του Μαυροκορδάτου, το coup d’œil sur la Turquie, που το έγραψε για να το στείλει στο Μέτερνιχ; Προτιμούμε μία Τουρκία που δεν είναι δυτική, που δεν είναι μέλος του ΝΑΤΟ; Θα θέλαμε η Ελλάδα να είναι αυτή η ίδια το προκεχωρημένο φυλάκιο της Δύσης σε σχέση με την Τουρκία και σε σχέση με όλα τα ανατολικά σύνορα της Τουρκίας, δηλαδή να έχουμε την απευθείας επαφή με όλη τη γραμμή, Συρία - Ιράκ - Ιράν κ.λπ.;
Είναι μία ερώτηση η οποία βεβαίως συνδέεται και με ένα άλλο κεφάλαιο της Λωζάνης, καθώς, όπως ήδη ανέφερα, η Λωζάνη αναγνωρίζει και τη βρετανική κυριαρχία επί της Κύπρου. Το κυπριακό είναι ο καταλύτης των εξελίξεων. Αλλά αυτό βεβαίως ξεκινά πολύ νωρίς, σίγουρα το ζούμε τη δεκαετία του 1950, όχι μόνο με τα γεγονότα του 1955, τα Σεπτεμβριανά, αλλά και με την επιλογή να κατατεθούν οι ελληνικές προσφυγές στον ΟΗΕ εναντίον του Ηνωμένου Βασιλείου, το ζούμε με τη Συνθήκη της Ζυρίχης και του Λονδίνου με όλα όσα επακολουθούν, εντέλει το ζούμε το 1974 επί του πεδίου, πολεμικά, επώδυνα.
Σε τι μας βοηθά τώρα η Συνθήκη της Λωζάνης να διαμορφώσουμε ένα στρατηγικό ειρμό σε σχέση με τα ελληνοτουρκικά, σε σχέση με το κυπριακό, σε σχέση με τη Μεσόγειο συνολικά; Πώς εντάσσουμε τη γνώση μας, την εμπειρία μας, τη μελέτη των κειμένων, την επίκληση του Διεθνούς Δικαίου στη διαμόρφωση μίας εθνικής στρατηγικής;
Θα έλεγα απλά και ελλειπτικά, γιατί δεν θέλω να εκφραστώ με πιο ολοκληρωμένο τρόπο, ότι υπάρχουν ορισμένες αρχές. Η πρώτη αρχή είναι πως σε τίποτα δεν αναιρεί όλη αυτή η διαμάχη, τη βασική μας επιλογή ότι προμετωπίδα μας είναι το Διεθνές Δίκαιο. Το Διεθνές Δίκαιο είναι μία θεμελιώδης παράμετρος, αλλά δεν είναι μία ολοκληρωμένη εθνική στρατηγική, δεν λύνεις τα εθνικά σου θέματα λέγοντας «επικαλούμαι το Διεθνές Δίκαιο». Παράδειγμα: βεβαίως δεν έχει υπογράψει τη Διεθνή Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας, την UNCLOS, η Τουρκία, αλλά ούτε και το Ισραήλ που είναι μία χώρα στην οποία αποδίδουμε ιδιαίτερη εταιρική σημασία την έχει υπογράψει. Από την άλλη μεριά, η Τουρκία αντιλαμβάνεται ότι η UNCLOS κωδικοποιεί εθιμικό Διεθνές Δίκαιο και ότι η νομολογία που έχει παραχθεί από τα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα είναι ένας υποχρεωτικός κανόνας αναφοράς.
Μπορούμε να πούμε ότι ανεξαρτήτως άλλων ζητημάτων οι συζητήσεις για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης πρέπει, με τη μορφή διερευνητικών επαφών, να είναι συνεχείς και βεβαίως η κατάληξη να είναι η προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για το θέμα αυτό.
Βεβαίως δεν νοείται στο ζήτημα των χωρικών υδάτων θεμελιώδης ανισότητα, όπου η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν στο Αιγαίο από 6 ναυτικά μίλια χωρικά ύδατα, αλλά στη Μεσόγειο η Τουρκία έχει 12 και η Ελλάδα έχει 6.
Η Ελλάδα μπορεί να προσθέσει στα επιχειρήματά της σε σχέση με τη λεγόμενη αποστρατιωτικοποίηση των νησιών την συμμετοχή των δυο χωρών στο ΝΑΤΟ και το γεγονός ότι υπάρχει ενιαίος στρατιωτικός σχεδιασμός του ΝΑΤΟ, ότι υπάρχει δομή διοίκησης στην οποία εντάσσεται και η Τουρκία και η Ελλάδα στην περιοχή.
Βεβαίως αυτά θα μπορούσαν να συνδεθούν και με μία επαναπροσέγγιση των μέτρων οικοδόμησης της εμπιστοσύνης για το γνωστό πλέγμα: υπερπτήσεις, αναγνωρίσεις, αναχαιτίσεις, έρευνα και διάσωση.
Υπάρχουν όμως και οι μειονότητες. Δίνει μία πλήρη απάντηση η Λωζάνη για το καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου; Δίνει μία πλήρη απάντηση σε όλα τα θέματα που μπορεί να τίθενται σε σχέση με την μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης; Δεν μπορούμε μόνο με τη Λωζάνη να αντιμετωπίσουμε τα θέματα αυτά. Στο σύνολό του το Διεθνές Δίκαιο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι jus cogens, είναι αναγκαστικό Δίκαιο, εν μέσω δε αυτού του πλέγματος η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, συμπεριλαμβανομένης της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, είναι το νομικό όργανο το οποίο έχει επιστρέψει την περιουσία των ιδρυμάτων στο Πατριαρχείο, έχει επιστρέψει το ορφανοτροφείο της Πριγκήπου, είναι αυτό το οποίο κατοχυρώνει τα δικαιώματα καθενός που νομίζει ότι θίγεται και είναι θύμα παραβιάσεων της Συνθήκης.
Υπό την έννοια αυτή πιστεύω ότι η επέτειος της Συνθήκης της Λωζάνης εάν όχι τώρα, πάντως μετά τις εκλογές στις δύο χώρες, πρέπει να είναι και μία ευκαιρία στρατηγικής επαναθεμελίωσης της θέσης μας. Θέλω να ελπίζω ότι και οι προεδρικές εκλογές στην Κύπρο, θα διαμορφώσουν τις προϋποθέσεις ώστε να υπάρξει μία εθνική στρατηγική, γιατί δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι χωρίς στρατηγική στο κυπριακό δεν μπορούμε να έχουμε μία ολοκληρωμένη στρατηγική για τα ελληνοτουρκικά και χωρίς μία ολοκληρωμένη στρατηγική για τα ελληνοτουρκικά είμαστε καταδικασμένοι να ζούμε μέσα στις προδιαγραφές της έκρηξης της ελληνικής επανάστασης, καθώς 200 χρόνια μετά την κήρυξη της επανάστασης και παρόλα όσα έχουν μεσολαβήσει, στην πραγματικότητα υπάρχουν εκκρεμότητες εδαφικού χαρακτήρα, έστω με την ευρεία έννοια του όρου, με την έννοια των κυριαρχικών δικαιωμάτων και όχι με την έννοια της εθνικής κυριαρχίας, διότι δεν έχουμε οριοθετημένες τις θαλάσσιες ζώνες κυριαρχικών δικαιωμάτων, όπως είναι η υφαλοκρηπίδα και η ΑΟΖ, δεν συζητάμε καν στην Ελλάδα για τη λεγόμενη συνορεύουσα ζώνη.
Άρα η επέτειος των εκατό ετών από την υπογραφή της Συνθήκης είναι πάρα πολύ σοβαρή, όχι μόνο ιστορικά, αλλά κυρίως διεθνοπολιτικά και έτσι πρέπει να σκεφτόμαστε τη Λωζάνη, ως ένα κείμενο το οποίο συνιστά παράμετρο της νομικής διάστασης της εθνικής στρατηγικής.
Έχουμε ένα πλεονέκτημα στην Ελλάδα το οποίο το υποτιμούμε: Με το ένα και το άλλο, μέσα από τη συνολική ιστορική εμπειρία την παλαιότερη και τη νεότερη, όλες οι λεγόμενες συστημικές πολιτικές δυνάμεις στρατηγικώς συγκλίνουν, δηλαδή δεν προτείνουν μία άλλη εξωτερική πολιτική, έναν άλλο εθνικό προσανατολισμό. Αποδέχονται τον δυτικό, ευρωπαϊκό χαρακτήρα της χώρας, τη συμμετοχή της στο ΝΑΤΟ, τη σημασία της εταιρικής σχέσης με τις ΗΠΑ. Αντιλαμβάνονται και αποδέχονται ότι πρέπει να είμαστε εντεταγμένοι στο δυτικό στρατόπεδο, το στρατόπεδο της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Παραδόξως ο εθνικός διχασμός δεν ήταν διχασμός μεταξύ Δύσης και καθ’ ημάς Ανατολής, ήταν ένας διχασμός μεταξύ εκδοχών της Δύσης. Εάν κάνουμε έναν ιστορικό αναχρονισμό και δούμε ποιες εκδοχές της Δύσης ήταν αυτές οι οποίες συγκρούονταν και οδήγησαν στη μεγάλη σύγκρουση Βενιζέλου και Κωνσταντίνου και τον εθνικό διχασμό, ήταν η εκδοχή της Δύσης, η φιλελεύθερη εντέλει και δημοκρατική, αυτή που νίκησε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και έχει σαφή αντι-ρωσική στάση τώρα και η άλλη εκδοχή της Δύσης, μία αμφίβολης δυτικότητας Δύση που είχε τη διάθεση να «φλερτάρει» με τον ρόλο της Ρωσίας. Αυτό είναι το στρατηγικό πρόβλημα της Δύσης και τώρα.
Πρέπει να δούμε εάν η απάντηση σε αυτό το στρατηγικό δίλημμα είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση ως εκδοχή της Δύσης. Θα μπορούσε να είναι, εάν ο «καλός Θεός» της Αμερικής δώσει λύση στο πρόβλημα της αμερικανικής δημοκρατίας και της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, η οποίο να είναι μεσο-μακροπρόθεσμη διότι πέρασε ο κίνδυνος των ενδιάμεσων εκλογών του κογκρέσου αλλά υπάρχει η πρόκληση των προεδρικών εκλογών και πάντα υπάρχει η απειλή της εύκολης αναβίωσης, του αμερικανικού απομονωτισμού. Προς το παρόν πάντως η Δύση συγκροτείται υπό την πίεση της Αμερικής επί της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μόλις χαλαρώνει η πίεση αυτή, η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σε απόλυτη αδυναμία να κάνει οποιαδήποτε ενιαία στρατηγική επιλογή. Αυτή είναι η κατάσταση.
Στη δε Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, οι συσχετισμοί δεν είναι τόσο πανηγυρικοί. Η Δύση «μικραίνει» παγκοσμίως και ως εκ τούτου δεν πρέπει να αρκούμαστε σε μία οριενταλιστική ερμηνεία του κόσμου, από την οπτική γωνία μίας Δύσης η οποία έχει τις δικές της προσλαμβάνουσες παραστάσεις, για το τι σημαίνει δημοκρατία, κράτος δικαίου, Διεθνές Δίκαιο. Θα πρέπει να είμαστε περισσότερο ανήσυχοι και απόλυτα καθαροί στις προτιμήσεις μας και τις επιλογές μας.
Όταν έχεις εισέλθει σε τέτοια σύγκρουση, γεωπολιτική, οικουμενική, όταν αλλάζουν σε τέτοιο επίπεδο οι συσχετισμοί, όλα τα περιφερειακά θέματα αποκτούν παρακολουθηματικό χαρακτήρα, δεν επιλύονται καθ ´ αυτά, επηρεάζονται από τους ευρύτερους και γενικότερους συσχετισμούς. Η εμπειρία του ψυχρού πολέμου ήταν ότι όταν υπήρχε ένταση στους πόλους του ψυχρού πολέμου, υπήρχε ύφεση στα περιφερειακά προβλήματα. Όταν υπήρχε σύγκλιση των μεγάλων πόλων του ψυχρού πολέμου, υπήρχε αναζωπύρωση των περιφερειακών προβλημάτων. Αυτό είναι ένα βασικό ιστορικό μάθημα για την καμπύλη των εθνικών μας θεμάτων ,κυρίως του κυπριακού και των Ελληνοτουρκικών σχέσεων. Δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια να χάσουμε πάλι πολύτιμο εθνικό χρόνο. Το 2019 οι μονομερείς τουρκικοί ισχυρισμοί περί «γκρίζων ζωνών» είχαν ως επίκεντρο τα Ίμια, το 2023 την Κρήτη, το 2019 το απαράδεκτο casus belli αφορούσε το Αιγαίο, τώρα επεκτάθηκε στη Μεσόγειο. Ας βαδίσουμε προς τις εκλογές σκεπτόμενοι. -
* Πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών , πρώην υπουργός Εθνικής Άμυνας. Πρώην πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ. Καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ .
**Ομιλία σε στρογγυλή τράπεζα με θέμα «Η Συνθήκη της Λωζάννης από το χθες στο σήμερα» που διεξήχθη την 1. 2 .2023 στην αίθουσα της Γερουσίας στο κτίριο της Βουλής των Ελλήνων στο πλαίσιο του συνεδρίου με το γενικό θέμα « Από τις Σέβρες στη Λωζάννη» που οργάνωσαν το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» (14-17 Δεκεμβρίου 2022) . Στη συζήτηση μετείχαν επίσης η Ντόρα Μπακογιάννη και η Σία Αναγνωστοπούλου. Συντόνισε ο Νικόλαος Παπαδάκης-Παπαδής, γενικός διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος». Χαιρετισμό απηύθυνε ο Πρόεδρος της Βουλής. Κωνσταντίνος Τασούλας.
1.2.2023, Ευ. Βενιζέλος. Η Συνθήκη της Λωζάννης από το χθες στο σήμερα from Evangelos Venizelos on Vimeo.
1.2.2023, Η Συνθήκη της Λωζάννης από το χθες στο σήμερα from Evangelos Venizelos on Vimeo.
