7 Ιουλίου 2022
Ευάγγελος Βενιζέλος
Η μεσογειακή διάσταση της ελληνικής ταυτότητας *
Καθένας προσλαμβάνει τις έννοιες, τις εικόνες, την τοπολογία με τον δικό του τρόπο. Αλλιώς θα περιέγραφε τη Μεσόγειο η Ελένη Αρβελέρ και αλλιώς ο Γιώργος Σεφέρης. Εμείς ξεκινάμε αυτό τον μισό αιώνα της Μεταπολίτευσης, κλείνουν φέτος 48 χρόνια, είμαστε λίγο πριν τον στρογγυλό αριθμό 50 , με ένα μεγάλο, ιστορικό και αθεράπευτο τραύμα, που αφορά στη σχέση μας με τη Μεσόγειο και ακούει στο όνομα Κύπρος. Η Μεταπολίτευση έχει στην αφετηρία της την Τουρκική στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο, τον Αττίλα, τη συνεχιζόμενη κατοχή του καταρχήν του βορείου τμήματος και αυτό στην πραγματικότητα λειτουργεί ως φραγμός στη σχέση μας με τον μακρύ ορίζοντα και την αύρα της Μεσογείου.
Με τη Μεσόγειο η Ελλάδα, ο Ελληνισμός το Νέο Ελληνικό Κράτος έχει μια καταγωγική, μια γενετική σχέση. Ο Ελληνισμός είναι ναυτικός, οι νήσοι ήταν ναυτικές, η ελληνική ναυτιλία είναι πάντα το μεγάλο διεθνές πλεονέκτημα, αλλά και από τη θάλασσα ξεκινούν οι μεγάλες πράξεις σταδιακής αναγνώρισης του εμπολέμου έθνους και της ανεξαρτησίας του, η σχέση με τη Μεγάλη Βρετανία, η αναγνώριση του δικαιώματος του ναυτικού αποκλεισμού, η αναγνώριση των Ελλήνων ως εμπολέμων και η πρωταρχική, η πρωτόλεια, γεωπολιτική θεώρηση του επαναστατημένου έθνους, όπως την διατύπωσε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στο περιβόητο κείμενό του “Coup d' oeil sur la Turquie” («Μια ματιά στην Τουρκία») το 1820. Στην πραγματικότητα ήταν μία αντίληψη για το πώς η Ελλάδα μαζί με την καταρρέουσα και παρακμάζουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, μπορεί να λειτουργεί ως εμπόδιο στην κάθοδο της Ρωσίας και των εκδοχών και μετεξελίξεων της Ρωσίας στο διάβα της Ιστορίας, προς τις θερμές θάλασσες.
Το παράδοξο είναι, ότι με αυτή την αντίληψη η Ελλάδα και η Τουρκία εντάχθηκαν από κοινού στο ΝΑΤΟ με την πρώτη διεύρυνσή του το 1952 και συγκρότησαν τη νοτιοανατολική πτέρυγα. Η νοτιοανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ είναι άκρως επίκαιρη και ενεργός τώρα, μετά τη Ρωσική στρατιωτική εισβολή και τον πόλεμο στην Ουκρανία, παρότι ειδησεογραφικά ίσως το ενδιαφέρον να έχει στραφεί προς τη βορειοανατολική πτέρυγα, λόγω του μεγάλου άγχους των βαλτικών χωρών και της απόφασης να προσκληθεί η Σουηδία και η Φινλανδία, να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ μετά την άρση – δεν ξέρω αν αυτή είναι οριστική ή προσωρινή – των αντιρρήσεων της Τουρκίας, όπως αυτή διατυπώθηκε υπό όρους και προϋποθέσεις στην τελευταία Σύνοδο Κορυφής.
Άρα, για μας Μεσόγειος είναι η κοιτίδα μας, η Iστορία μας, η τραυματισμένη σχέση μας με την Κύπρο, δηλαδή με τον δεύτερο πυλώνα του Ελληνισμού και με τη δεύτερη κρατική οντότητά του. Και βέβαια, υπό αυτές τις επιφυλάξεις πράγματι η Μεσόγειος είναι ένα αναπεπταμένο πεδίο μεγάλων διπλωματικών πρωτοβουλιών τα τελευταία πολλά χρόνια από όλες τις κυβερνήσεις, τουλάχιστον από τις κυβερνήσεις των τελευταίων δεκαπέντε ετών, καθώς έχουμε, με τη μορφή εθνικής στρατηγικής πλέον, επενδύσει στα πολυμερή σχήματα, τριμερή, τετραμερή με την Κύπρο ,το Ισραήλ ,την Αίγυπτο κοκ.
Αγωνιστήκαμε πάρα πολύ, να συγκροτηθεί η συνεργασία Ελλάδας – Κύπρου – Ισραήλ, η συνεργασία Ελλάδας – Κύπρου – Αιγύπτου. Βεβαίως, και η συνεργασία μας με τη Γαλλία, αλλά η Γαλλία είναι κράτος μέλος του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, ούτως ή άλλως, δεσμεύεται από τις ρήτρες αλληλεγγύης και των δύο οργανισμών, και βεβαίως πρέπει πάντα να αναζητάμε μία εξήγηση, τι κρύβεται πίσω από αυτή την κινητικότητα. Κρύβεται στην πραγματικότητα η αμηχανία που υπάρχει και που έχει δυστυχώς επικρατήσει και έχει φτάσει στα όρια της αδράνειας, σε σχέση με την αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου της Μεσογείου.
Από το 1974, για την ακρίβεια αυτό ξεκινά στην τελευταία φάση της δικτατορίας από το 1973 και από την πετρελαϊκή κρίση, η Ελλάδα συζητά, σκέφτεται γύρω από το θέμα , αλλά η μόνη ενεργός εκμετάλλευση που έχουμε όλα αυτά τα χρόνια είναι ο Πρίνος, είναι δηλαδή μια εκμετάλλευση εντός του ορίου των έξι χωρικών υδάτων εντός του Αιγαίου.
Το Αιγαίο είναι η μαγική λέξη. Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης είναι η Ελλάδα του Αιγαίου, δεν είναι η Ελλάδα της Μεσογείου. Χρειάζεται κόπος για να εξηγείς το αυτονόητο, ότι το Αιγαίο είναι στο σύνολό του Μεσόγειος, αλλά η Μεσόγειος βρίσκεται πολύ πέραν του Αιγαίου. Αυτό έχει σχέση με τα πάντα, με την αντίληψή μας για τις περιφερειακές συνεργασίες, με την αντίληψή μας για την ασφάλεια, με την αντίληψή μας για την ενέργεια, με την αντίληψή μας για τη ναυτιλία, για τους διαδρόμους, για τα δίκτυα επικοινωνίας. Δεν έχουμε ξαναβρεί τη σχέση μας με τα δίκτυα της αρχαιότητας, με τις ελληνικές αποικίες, δεν έχουμε βρει ακόμη τη συνέχειά μας με το Βυζάντιο, με τον χώρο που αποτέλεσε το μεγάλο πεδίο δραστηριότητας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Η αλήθεια είναι, ότι η εμμονή μας στο Αιγαίο και ο περιορισμός του ορίζοντά μας, ο εγκλωβισμός πολλές φορές, μας έχει δυσκολέψει και στην προώθηση του μεγάλου στόχου, που είναι η οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών, της υφαλοκρηπίδας και της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης, έτσι ώστε να καταστεί εφικτή πραγματικά η αξιοποίηση των κοιτασμάτων και να μην ξεπεραστεί οριστικά από μια άλλη αντίληψη για την κλιματική κρίση και για τον ενεργειακό μείγμα.
Τώρα ζούμε μία οριακή στιγμή, μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, μετά την κρίση στις ενεργειακές δοσοληψίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη Ρωσική Ομοσπονδία. Βρισκόμαστε σε ένα μεταίχμιο, το οποίο είναι μεσογειακό σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό, γιατί πρέπει να δούμε πώς θα υποκαταστήσουμε το ρωσικό φυσικό αέριο εμείς, αλλά και το πετρέλαιο η Ευρώπη συνολικά και βέβαια μιλάμε για κάτι, που ξεπερνά τους αγωγούς. Στην προκειμένη περίπτωση για μας κρίσιμοι είναι οι χερσαίοι , οι εν ενεργεία . Μιλάμε στην πραγματικότητα για μεταφορά υγροποιημένου φυσικού αερίου ή συμπιεσμένου, άρα μιλάμε για μια άλλη αντίληψη σε σχέση με τη ναυτιλία, σε σχέση με τους τερματικούς σταθμούς και βέβαια σε σχέση με στερεότυπα δυστυχώς, τα οποία έχουν διαμορφωθεί και που αφορούν την αξιοποίηση των θαλασσίων ζωνών και του υποθαλάσσιου πλούτου, όχι μόνο της Ελληνικής Δημοκρατίας, αλλά και της Κυπριακής Δημοκρατίας. Δεν θα βρούμε τη λύση στα θέματα αυτά, εάν δε διαμορφώσουμε ένα πλαίσιο εφαρμόσιμο και λειτουργικό πολιτικής λύσης στις μεγάλες εκκρεμότητες. Δεν πρόκειται να λυθούν τα θέματα, ενεργειακά, εμπορικά, χρηματοοικονομικά, τεχνικά, αν δεν υπάρχει ένα ασφαλές πλαίσιο, το οποίο να είναι πολιτικό, στρατιωτικό και θεσμικό. Και αυτό βεβαίως αφορά τη σχέση μας με τις χώρες, που μας έχουν επιτρέψει να προωθήσουμε τις σχέσεις μας, όπως είναι η Ιταλία, η Αίγυπτος – υπό όρους και προϋποθέσεις-, η Αλβανία αν ευδοκιμήσουν όλα αυτά που θέλουμε, σε σχέση με το συνυποσχετικό για την προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Αλλά βεβαίως υπάρχει πάντα η μεγάλη εκκρεμότητα της Τουρκίας με την οποία πρέπει να κινούμαστε, όπως πάντα λέμε, αρκεί να το κατανοούμε και να το εννοούμε, εντός του πλαισίου αναφοράς μας που είναι η Διεθνής Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας, η οποία επιβάλλει τις συζητήσεις , στη συνέχεια τις διαπραγματεύσεις και εν τέλει τη συμφωνία ή το συνυποσχετικό για την από κοινού προσφυγή στη διεθνή δικαιοσύνη. Εμείς έχουμε πει με τη μορφή και την εκδοχή του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης.
Βεβαίως τα χρόνια περνάνε και αν περάσει και αυτή η μεταβατική περίοδος, που ανακινεί την Κολυμβήθρα του Σιλωάμ για τα ορυκτά καύσιμα, που είναι η περίοδος της κρίσης της πολεμικής, θα μιλάμε για κάτι το οποίο είναι άνευ αντικειμένου, αλλά το αντικείμενο μπορεί να ανέβει απ’ τον βυθό στην επιφάνεια, μπορεί να αφορά τη δύναμη του ανέμου, τη δύναμη του ήλιου, το πλαγκτόν, τη δύναμη των κυμάτων, οτιδήποτε μπορεί να ονομαστεί ανανεώσιμη πηγή ενέργειας, μια που εκεί είναι, ούτως ή άλλως, το μέλλον του πράγματος.
Η Μεσόγειος όμως είναι αυτή, που προσδίδει στην Ελλάδα τον ιδιαίτερο στρατηγικό της ρόλο για την αντιμετώπιση της ενεργειακής κρίσης. Η Ελλάδα έχει τους τερματικούς σταθμούς. Αρκεί να σας πω, ότι στην πρώτη φάση της κρίσης στην Ουκρανία, της μεγάλης κρίσης, που ήταν η φάση της Κριμαίας του Μεΐνταν, του Ντονμπάς, πριν τις συμφωνίες του Μινσκ, η Ελλάδα από τη μικρή Ρεβυθούσα τη μη ολοκληρωμένη τότε , μπορούσε να διασφαλίσει με τη λεγόμενη αντίστροφη ροή των χερσαίων αγωγών - το περιβόητο reverse flow – την τροφοδοσία με φυσικό αέριο όλης της Νοτιοανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης συμπεριλαμβανομένης και της ίδιας της Ουκρανίας. Πολύ περισσότερο τώρα με την ολοκληρωμένη και επεκτεινόμενη Ρεβυθούσα, με το έργο που σχεδιάζεται στην Αλεξανδρούπολη και με όλες τις άλλες πρωτοβουλίες, οι οποίες αφορούν εκδοχές, αρκετά ευέλικτες και εύκολες κατασκευαστικά, τερματικών σταθμών.
Αλλά, από την άλλη μεριά αυτό μας επιβάλει να δούμε με πιο ρεαλιστικό τρόπο, αποπληθωρισμένα δηλαδή και το ζήτημα των ορυκτών πόρων της Κυπριακής Δημοκρατίας, η αξιοποίηση των οποίων βρίσκεται στην καρδιά μιας πολιτικής λύσης του Κυπριακού προβλήματος, που δε μπορεί να είναι λύση δύο κρατών και δε μπορεί να είναι και η λύση της απόλυτης αδράνειας μετά το Κραν Μοντανά , δηλαδή επί πέντε συναπτά έτη από τότε.
Πρέπει η συζήτηση για τη Μεσόγειο να μας οδηγήσει στη συγκρότηση μιας εθνικής στρατηγικής, η οποία αφορά την Ελλάδα και την Κύπρο, τον Ελληνισμό συνολικά, εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης, εντός ΝΑΤΟ, βεβαίως εντός της ευρωμεσογειακής συνεργασίας, η οποία είναι το θερμοκήπιο μιας πολιτικής ρητορίας επί τριάντα περίπου χρόνια. Σίγουρα απο το 1995 και μετά μιλάμε για διάφορες μορφές ευρωμεσογειακής συνεργασίας , για τη διαδικασία της Βαρκελώνης, για τη Μεσογειακή Ένωση. Τελικά όμως, δεν έχει γίνει τίποτα. Δεν έχουν προωθηθεί ούτε τα μεγαλεπίβολα σχέδια μεταφοράς ενέργειας παραγόμενης από μεγάλα υβριδικά πάνελ στη Σαχάρα.
Ίσως το πιο απτό το οποίο θα συμβεί, είναι το σύστημα μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας, άρα καλωδίων κι όχι αγωγών, που μας φέρνει σε επαφή με τη δυνατότητα να μεταφέρουμε ενέργεια παραγόμενη από ανανεώσιμες πηγές πρωτίστως στη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, πρωτίστως στην Αίγυπτο, που είναι ο πυλώνας αυτής της περιοχής, που είναι η χώρα που καθορίζει τις εξελίξεις στην περιοχή αυτή, λόγω του μεγέθους της και λόγω της στρατηγικής της θέσης.
Κατά τα λοιπά τι είναι η Μεσόγειος; Είναι η ποίησή της, είναι η μουσική της, είναι η ιστορία της, είναι η αρχαιογνωσία της, είναι ο μολυσμένος βυθός της, είναι μια αλυσίδα παρεξηγήσεων. Ακόμη έχω στη μνήμη μου πάρα πολύ έντονη την αντίδραση όλου του κρητικού πολιτικού και κοινωνικού συστήματος γιατί το 2014 ένα εργοστάσιο πλωτό θα προέβαινε στην υδρόλυση των χημικών όπλων του Άσαντ, προκειμένου να καταστήσουμε τεχνικά ανέφικτη την χρήση χημικών όπλων σε εκείνη τη φάση του πολέμου στη Συρία. Στη Μεσόγειο είναι καταποντισμένα πυρηνικά απόβλητα, αλλά ενοχλούσε κάποιους η ιδέα, ότι θα διοχετευθεί στον βυθό της Μεσογείου το προϊόν της υδρόλυσης, που ήταν το πιο αθώο που θα μπορούσε να υπάρξει. Σχεδόν μία διεργασία βιολογικού καθαρισμού .
Αλλά, έτσι γράφεται η Ιστορία, πολύ πιο δύσκολα απ’ ότι γράφονται τα σπουδαία βιβλία με τις ωραίες συμβολές και τους έγκυρους επιμελητές. Αυτό που εμείς ζούμε τώρα ως Μεσόγειο είναι η λεκάνη των πολέμων, των συγκρούσεων. Όλες οι συγκρούσεις εκβάλλουν στη Μεσόγειο. Στη Μεσόγειο καταρχάς εκβάλλει η σύγκρουση στην Ουκρανία με όλο το στρατηγικό της υπόβαθρο. Εκβάλλει μέσα απ’ την Αζοφική, μέσα από τη Μαύρη Θάλασσα, δια των Στενών του Βοσπόρου, δια της Θάλασσας του Μαρμαρά αντίστροφα, δια των Στενών των Δαρδανελίων οδηγεί στο Αιγαίο. Το Αιγαίο είναι Διεθνής Θάλασσα, δεν είναι μια ελληνική «λίμνη» όπως είπε πάμπολλες φορές στη ζωή του ο Κωνσταντίνος Καραμανλής - ας αναφέρουμε τον Κωνσταντίνο Καραμανλή για να τιμήσουμε τον Μποδοσάκη, ο οποίος έλεγε πάντα «Μεγάλη δουλειά, μικρή δουλειά, ίδιο μπελά». Έλεγε λοιπόν ο Καραμανλής, δεν είναι το Αιγαίο ελληνική λίμνη γιατί πρωτίστως οι μεγάλες δυνάμεις οι στρατιωτικές και οικονομικές ενδιαφέρονται για τα Διεθνή Ύδατα του Αιγαίου. Μα το Αιγαίο είναι στο σύστημα των στενών και με το επιχείρημα αυτό υποστηρίζουμε ότι η Συνθήκη του Μοντρέ, έχει αντικαταστήσει τη Συνθήκη της Λοζάνης και τις προβλέψεις για την αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου. Είναι άλλη νομική επιχειρηματολογία σε σχέση με την Δωδεκάνησο.
Συρία, Λιβύη, Λίβανος το Μεσανατολικό το ίδιο, το Ισραήλ και η σχέση με την Παλαιστίνη, όλα εκβάλλουν στη Μεσόγειο, όλα είναι Μεσόγειος. Και κυρίως εμείς πρέπει να αντιληφθούμε, ότι πρέπει να δώσουμε αξιακή κι όχι μόνον διπλωματική έμφαση στη Μεσόγειο. Να ξαναθυμηθούμε δηλαδή τη γενετική, την ιστορική μας σχέση με την περιοχή αυτή, να νιώσουμε ότι ανήκουμε στη Μεσόγειο, γιατί οι πολλαπλές περιφερειακές μας ταυτότητες μας προκαλούν τον τελευταίο αιώνα μια εύλογη σύγχυση. Γιατί είναι δύσκολο να διαχειρίζεσαι το πολιτιστικό σοκ της διαπίστωσης ότι είσαι Ευρωπαίος, ότι έχεις πάψει να είσαι Βαλκάνιος, ότι εν πάση περιπτώσει είσαι Νοτιοανατολικοευρωπαίος, Νοτιοευρωπαίος, ότι έχεις μία μαυροθαλασσίτικη εξ ιστορικής απονομής παράμετρο. Κι αυτό μπορεί να ξεθωριάζει κάπως την ατόφια και καίρια Μεσογειακή διάσταση της ταυτότητάς μας την οποία πρέπει να την ανακτήσουμε και ελπίζω το βιβλίο αυτό να μας βοηθήσει να την ανακτήσουμε.
* Ομιλία στην παρουσίαση του συλλογικού τόμου «1821- 2021 Η Ελλάδα στη Μεσόγειο» με επιμέλεια Ν. Μαραβέγια - Στ. Μπαμπανάση, Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών και Εκδόσεις Παπαζήση, στον κήπο του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στις 7.7.2022
