Παρασκευή 19 Φεβρουαρίου 2021
Ευάγγελος Βενιζέλος
Κράτος Δικαίου στην ΕΕ: Προκλήσεις και Προοπτικές *
Σας ευχαριστώ πολύ, κυρία Βαρβιτσιώτη που συντονίζετε την εκδήλωσή μας. Επιτρέψτε μου να εκφράσω θερμές ευχαριστίες στην κυρία Πρόεδρο της Δημοκρατίας, που μας τίμησε με το χαιρετισμό της. Όχι απλώς μας τίμησε, αλλά μας τροφοδότησε και με μία εισαγωγή η οποία ήταν πλήρης και συστηματική, πραγματικά πολύτιμη. Χαίρομαι που συνδιοργανώνουμε την εκδήλωση αυτή με το Konrad Adenauer Stiftung και, φυσικά, με το Κέντρο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου. Χαίρομαι, γιατί έχουμε μαζί μας τον Αντιπρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, την πρώην Αντιπρόεδρο του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το πρώην Πρόεδρο του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δηλαδή την πιο κατάλληλη σύνθεση ομιλητών για να δούμε αυτό το πάντα επίκαιρο και θεμελιώδες ζήτημα.
***
Κράτος Δικαίου, λοιπόν, στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το συζητούμε υπό συνθήκες πανδημίας, που πιέζει και περιορίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Χρησιμοποιούμε συνεχώς τον όρο Κράτος Δικαίου. Επειδή μας παρακολουθούν και άνθρωποι που δεν έχουν, ίσως, τη επιστημονική και επαγγελματική σχέση με την έννοια του Κράτους Δικαίου, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι στην Ευρώπη υπάρχουν τρεις παραδόσεις διαφορετικές γύρω από την έννοια του Κράτους Δικαίου: η αγγλοσαξονική παράδοση του Rule of Law, η γερμανική παράδοση του Rechstsstaat και η γαλλική παράδοση του Etat de droit ή της prééminence du droit. Τελικά, έχουμε καταλήξει στην Ευρώπη σε έναν κοινό παρονομαστή, που τον κωδικοποιεί η σχετικά πρόσφατη checklist του Συμβουλίου της Ευρώπης, της Επιτροπής Βενετίας, για το Κράτος Δικαίου.
Το Κράτος Δικαίου είναι η φιλελεύθερη όψη της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η ευρωπαϊκή δημοκρατία, η συνταγματική δημοκρατία είναι φιλελεύθερη, είναι δικαιοκρατική δημοκρατία. Εάν αφαιρεθεί το φιλελεύθερο στοιχείο της, δηλαδή εάν αφαιρεθεί το Κράτος Δικαίου από τη δημοκρατία, η ευρωπαϊκή δημοκρατία παύει να υπάρχει.
Ποια είναι τα θεμελιώδη συστατικά του Κράτους Δικαίου; Η υπαγωγή της κρατικής εξουσίας, αλλά και ιδιωτικών μορφών εξουσίας, στην υπεροχή του νόμου και, πρωτίστως, στην υπεροχή του Συντάγματος, ο έλεγχος της νομιμότητας, ο έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων, η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης και η διάκριση των εξουσιών, ο σεβασμός των θεμελιωδών δικαιωμάτων, η ασφάλεια Δικαίου, η πρόσβαση στη Δικαιοσύνη, το δικαίωμα στη δίκαιη δίκη. Αυτά γίνονται σεβαστά στην Ευρωπαϊκή Ένωση; Μα, προφανώς γίνονται σεβαστά και διακηρύσσονται. Το Κράτος Δικαίου είναι αξιακή προϋπόθεση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης –μας το λέει το άρθρο 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση–, είναι βασικό στοιχείο του ευρωπαϊκού συνταγματισμού, εκ των ων ουκ άνευ στοιχείο της ευρωπαϊκής δημοκρατίας και, βέβαια, δομικό χαρακτηριστικό του ευρωπαϊκού νομικού και θεσμικού πολιτισμού.
Παρόλα αυτά, υπάρχει πρόβλημα Κράτους Δικαίου διπλό –θέλω να το τονίσω αυτό. Υπάρχουν δύο διαφορετικά είδη κρίσης του Κράτους Δικαίου στην Ευρώπη. Το πρώτο είδος είναι η δεδηλωμένη πολιτικά, η διακηρυγμένη, διαφοροποίηση κάποιων κρατών μελών, των κυβερνήσεών τους δηλαδή και της κοινοβουλευτικής τους πλειοψηφίας, από την κοινή ευρωπαϊκή αντίληψη περί Κράτους Δικαίου. Υπάρχουν κράτη που δηλώνουν ότι αποκλίνουν από την ευρωπαϊκή παράδοση και αντίληψη περί Κράτους Δικαίου και αυτή είναι μία πολιτική επιλογή τους για την οποία δηλώνουν «υπερήφανοι» και τη συνδέουν με την εθνική ταυτότητα, πιο συγκεκριμένα με την εθνική συνταγματική ταυτότητα, της Ουγγαρίας, της Πολωνίας και ούτω καθεξής, εν τέλει, με την κυριαρχία τους.
Υπάρχει και μία δεύτερη κατηγορία προβλημάτων Κράτους Δικαίου, που θα έλεγα ότι είναι τα οριζόντια, τα διάχυτα, τα καθημερινά προβλήματα Κράτους Δικαίου. Δηλαδή, η αποτελεσματική λειτουργία των εγγυήσεων του Κράτους Δικαίου σε όλα τα κράτη μέλη, υπό οποιαδήποτε συνθήκη, πολύ περισσότερο υπό την πιεστική συνθήκη της πανδημίας ή μίας τρομοκρατικής επίθεσης ή μίας κατάστασης ανάγκης, ας πούμε μίας κατάστασης οικονομικής κρίσης, όπως ήταν αυτή που ζήσαμε εμείς τη δεκαετία 2010-2019.
Τώρα, αυτό το ζήτημα αντιμετωπίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, νομίζω, με εστίαση στην πρώτη κατηγορία προβλημάτων. Δηλαδή, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η Επιτροπή απασχολούνται περισσότερο με τις μεγάλες δομικές αποκλίσεις που εμφανίζουν χώρες όπως η Πολωνία, η Ουγγαρία –θα μου επιτρέψετε να πω και άλλες, γιατί τώρα προβλήματα έχουμε στη Ρουμανία και στη Βουλγαρία. Βεβαίως, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ αντιμετωπίζουν έτσι το ζήτημα γιατί ο χώρες αυτές θέτουν ζήτημα διάκρισης εξουσιών, ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης, η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρεί ότι τα Εθνικά Δικαστήρια είναι και δικά της Δικαστήρια, γιατί εφαρμόζουν το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρα θέλει το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης να εφαρμόζεται από ανεξάρτητα Δικαστήρια τα οποία και προστατεύει. Άρα, συγκρούεται στο όνομα της δικής της έννομης τάξης με αυτές τις χώρες που, πανηγυρικά, στρέφονται κατά της ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης. Αλλά, οι ίδιες χώρες έχουν και πρόβλημα πολυφωνίας στα μέσα ενημέρωσης και πρόβλημα αυτονομίας στα Πανεπιστήμια και πρόβλημα, ενδεχομένως, ενθάρρυνσης ή ανοχής φαινομένων διαφθοράς. Εάν ψάξουμε λίγο βαθύτερα, θα δούμε ότι υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής, που είναι ο εθνικολαϊκισμός. Εκδοχές του εθνικολαϊκισμού. Τα προβλήματα Κράτους Δικαίου είναι συνεπώς προβλήματα ευρωπαϊκής δημοκρατίας.
Σε σχέση, τώρα, με τα διάχυτα προβλήματα Κράτους Δικαίου, σεβασμού των δικαιωμάτων, όπου δράστης μπορεί να είναι οποιαδήποτε χώρα, θα έλεγα ότι ο βασικός επιτηρητής και ελεγκτής είναι οι μηχανισμοί του Συμβουλίου της Ευρώπης, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ο Επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης, κατά κάποιον τρόπο η Επιτροπή Βενετίας. Οι μηχανισμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενεργοποιούνται σε σχέση με ζητήματα που αφορούν την εφαρμογή του Δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Λόγω και της ατομικής προσφυγής ενώπιον του ΕΔΔΑ υπάρχουν σημαντικά θέματα τα οποία απασχολούν, πρωτίστως, τους μηχανισμούς του Συμβουλίου της Ευρώπης, αν και υπάρχει μία ισορροπία, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, θεωρεί ότι υπάρχει ισοδύναμο καθεστώς προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην ΕΕ και προσπαθεί να αποδεχθεί και να σεβαστεί τις αποφάσεις του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρά τη μη προσχώρηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Σε σχέση με το διάχυτο πρόβλημα Κράτους Δικαίου, κατά τη γνώμη μου, το μεγάλο ζήτημα δεν είναι τι γίνεται τώρα με την πανδημία, δηλαδή με τους περιορισμούς, με τον υποχρεωτικό εμβολιασμό, με τη μάσκα, με τους περιορισμούς στο δικαίωμα του συνέρχεσθαι, με τους περιορισμούς στην ελευθερία της λατρείας. Αυτά, λίγο-πολύ, έχουν αντιμετωπισθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ελπίζουμε να απαλλαγούμε από το πρόβλημα αυτό, μέσω του μαζικού εμβολιασμού. Το πρόβλημα για το Κράτος Δικαίου διάχυτα στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα ξεκινήσει, κατά τη γνώμη μου, μετά το τέλος της πανδημίας. Θα προκύψει πρόβλημα Κράτους Δικαίου εάν η Ευρωπαϊκή Ένωση, και ιδίως η Ευρωζώνη, δεν φανεί επαρκώς ευφυής, διορατική και ευέλικτη σε σχέση με το Σύμφωνο Σταθερότητας, δηλαδή σε σχέση με την οικονομική διακυβέρνηση και, κυρίως, με το δημοσιονομικό πλαίσιο, με τους κανόνες που αφορούν το δημόσιο χρέος, το δημοσιονομικό έλλειμμα, το πρωτογενές έλλειμμα. Δεν θα αντέξει η Ευρώπη ως κοινωνία, ως οικονομία, μετά από όλα όσα έχει ζήσει και με την πανδημία και με την οικονομική κρίση, μία πίεση η οποία θα αφορά το επίπεδο ζωής της και τους φόβους της, που έχουν σχέση με την ανάπτυξη, με την απασχόληση, με το κοινωνικό κράτος, με τις συντάξεις.
Ας επανέλθουμε στις χώρες στις οποίες εστιάζεται η συζήτηση, όπως η Πολωνία και η Ουγγαρία. Αυτές έχουν πια ως σημαία τους τη σύγκρουση με την Ευρωπαϊκή Ένωση στα θέματα του Κράτους Δικαίου. Θεωρούν ότι οι επεμβάσεις τους στη Δικαιοσύνη νομιμοποιούνται επειδή έχουν ισχυρές κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες. Είναι πλειοψηφικές δημοκρατίες και, ως εκ τούτου, μετατρέπονται και σε ανελεύθερες ( illiberal ) δημοκρατίες.
Το ερώτημα είναι τώρα το εξής, τι κρύβεται πίσω από αυτό, γιατί συμβαίνει αυτό στην Πολωνία και στην Ουγγαρία; Μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει πια μία σύγκρουση μεταξύ ευρωπαϊκής Δύσης και ευρωπαϊκής Ανατολής αντίστοιχη με αυτή του ευρωπαϊκού Βορρά και του ευρωπαϊκού Νότου; Δεν είναι εύκολο να ειπωθεί αυτό, γιατί υπάρχουν πολλές άλλες χώρες μέλη της ΕΕ που έζησαν την εμπειρία του υπαρκτού σοσιαλισμού και δεν έχουν αναδείξει τέτοιου είδους πρόβλημα Κράτους Δικαίου.
Βεβαίως η θεσμική παράδοση έχει πολύ μεγάλη σημασία, βεβαίως η εμπειρία του υπαρκτού σοσιαλισμού παίζει ρόλο, αλλά νομίζω ότι το βασικό στοιχείο είναι πώς πρόκειται για χώρες εκτός Ευρωζώνης, για χώρες που δεν μετέχουν στον πυρήνα της Νομισματικής Ένωσης. Η Ουγγαρίας, η Πολωνία, αλλά στο δικό τους επίπεδο και η Βουλγαρία και η Ρουμανία είναι χώρες οι οποίες νιώθουν ότι έχουν ευελιξία άσκησης νομισματικής πολιτικής και αυτό τους επιτρέπει να διεκδικούν την εθνική τους ταυτότητα και την εθνική τους κυριαρχία με πιο, αδρό τρόπο σε σχέση με τις χώρες μέλη της ευρωζώνης. Ενθαρρύνονται και από τα μηνύματα που στέλνουν μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες, κυρίως η ηγεμονική χώρα που είναι η Γερμανία, με την τελευταία απόφαση του Γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου για τον έλεγχο ultra vires, που ασκείται στο όνομα και της εθνικής συνταγματικής ταυτότητας. Άρα, εφόσον τα δικαστήρια άλλων κρατών μελών μπορούν να επικαλεσθούν το ultra vires, δηλαδή την υπέρβαση της δικαιοδοσίας της Ένωσης, και η Πολωνία ή η Ουγγαρία θεωρεί ότι μπορεί να ζητήσει από το Συνταγματικό της Δικαστήριο να διαπιστώσει ότι ο Κανονισμός για τη δημοσιονομική αιρεσιμότητα, παραβιάζει την εθνική συνταγματική ταυτότητα και κινείται ultra vires. Άλλωστε, τι θα συμβεί πρακτικά εάν παραβιάσουν τον Κανονισμό η Πολωνία ή η Ουγγαρία; Θα στερηθούν κάποιους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης και γενικότερα του πολυετούς προϋπολογισμού, αλλά οι χώρες αυτές έχουν δικαίωμα ψήφου στο Συμβούλιο όταν θα προκύψει ζήτημα διαπραγμάτευσης για ένα άλλο μεγάλο ευρωπαϊκό project. Δεν στερούνται του δικαιώματος ψήφου, δεν εφαρμόζεται το άρθρο 7 ΣΕΕ, άρα μετέχουν στη διαρκή ενδοενωσιακή διαπραγμάτευση. Ίσως δεν είναι εύκολο πρακτικά να επιβληθούν και μάλιστα αποτελεσματικά οι κυρώσεις της δημοσιονομικής αιρεσιμότητας στα κράτη αυτά. Παρόλα αυτά ο μηχανισμός αυτός είναι ένα σημαντικό βήμα στην προσπάθεια προστασίας του κράτους δικαίου .
Το ζήτημα είναι, κατά τη γνώμη μου, βαθύτερο και αφορά την αξιακή αντίληψη περί δημοκρατίας. Οι χώρες που θέτουν ζήτημα Κράτους Δικαίου και ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης, θέτουν ταυτόχρονα ζήτημα διαχείρισης των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών, ζήτημα εθνικής ομοιογένειας, ζήτημα διαχείρισης των εμβολίων. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Πρωθυπουργός της Ουγγαρίας λέει, «παίρνω εμβόλια όπου βρω, δεν εμπιστεύομαι την εμβολιαστική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γιατί πρέπει να προστατεύσω την υγεία των Ούγγρων .»
Ο κοινός παρονομαστής είναι, κατά τη γνώμη μου, η μη συμμετοχή στην Ευρωζώνη, ο εθνικολαϊκισμός και η πολιτική επένδυση στην «εθνική ταυτότητα» . Η μετωπική και επίσημη άρνηση αξιών και εγγυήσεων του Κράτους Δικαίου, όπως η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, καθίσταται συνώνυμη της εθνικής ταυτότητας, συμβολίζει την αντίδραση σε θεσμικές προδιαγραφές που επιβάλλονται έξωθεν. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει η Ευρώπη να δώσει μία συμπεριληπτική απάντηση που θα προστατεύει την ευρωπαϊκή δημοκρατία, το ευρωπαϊκό Κράτος Δικαίου, το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος, την αναπτυξιακή προοπτική, την αίσθηση ότι δεν υπάρχουν και δεν πολλαπλασιάζονται ανισότητες –κάτι το οποίο δεν είναι εύκολο να επιδειχθεί, γιατί υπάρχουν ανισότητες και μπορεί και μετά την πανδημία να φανεί ότι μεγαλώνουν οι ανισότητες μεταξύ των κρατών μελών. Θα έλεγα ότι χρειάζεται μία πολύ πιο σύνθετη και βαθιά προσέγγιση για να κρατήσουμε ενωμένη και συνεκτική την Ευρωπαϊκή Ένωση στη βάση των αξιών της. Η θεμελιώδης θεσμική αξία είναι μία και ενιαία, είναι η φιλελεύθερη δημοκρατία, η δημοκρατία και το Κράτος Δικαίου μαζί. -
*Ομιλία σε ομότιτλη διαδικτυακή εκδήλωση που οργανώθηκε στις 18.2.2021 από το Konrad Adenauer Stiftung, το Κέντρο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου και τον Κύκλο Ιδεών. Εισαγωγικό μήνυμα απηύθυνε η Πρόεδρος της Δημοκρατίας κυρία Κατερίνα Σακελλαροπούλου. Μετείχαν ο Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Μαργαρίτης Σχοινάς, η πρώην Αντιπρόεδρος του ΕΔΔΑ Angelika Nussberger, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κολωνίας, ο πρώην Πρόεδρος του ΔΕΕ Βασίλης Σκουρής, ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, Πρόεδρος του ΚΕΔΟΔ, ο πρώην Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και Υπουργός Εξωτερικών Ευάγγελος Βενιζέλος, καθηγητής του ΑΠΘ. Συντόνισε η δημοσιογράφος Ελένη Βαρβιτσιώτη. -
Video YouTube: https://youtu.be/xA_SOE6pXfY
Κράτος Δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση Προκλήσεις και Προοπτικές from Evangelos Venizelos on Vimeo.
