Ευάγγελος Βενιζέλος
Τα Συντάγματα του Αγώνα - Ένα ζήτημα πιο σύνθετο από όσο φαίνεται **
Τι συνέβη τις τελευταίες μέρες του Μαρτίου και τις πρώτες μέρες του Απριλίου του 1823 εδώ στο Άστρος, σε τούτο το αλωνάκι; Συγκεντρώθηκαν εκλεγμένοι αντιπρόσωποι για το Βουλευτικό. Συγκεντρώθηκαν, με άλλη παράλληλη διαδικασία, εκλεγμένοι αντιπρόσωποι, ειδικά για να μετάσχουν στην Εθνική Συνέλευση και ήρθαν εδώ, θεωρώντας ότι είναι αυτονόητο δικαίωμά τους, τα μέλη του απερχόμενου Βουλευτικού και του απερχόμενου Εκτελεστικού.
Η Β΄ Εθνική Συνέλευση του Άστρους έγραψε Ιστορία, αλλά μπορεί τα μέλη της να μην είχαν όλα συνείδηση ότι γράφουν Ιστορία. Η Συνέλευση και οι αποφάσεις της ήταν προϊόν συμβιβασμών και διευθετήσεων, ήταν προϊόν του συσχετισμού των δυνάμεων. Αυτό είναι πάντα το Σύνταγμα, ως ιστορικό φαινόμενο.
Το Σύνταγμα ήταν κάτι καινοφανές το 1821
Στα τέλη του 1821, λίγους μήνες μετά την έκρηξη της Επανάστασης, όταν συγκροτήθηκε η Α΄ Εθνική Συνέλευση στην Επίδαυρο, πόσο καθιερωμένο ήταν το φαινόμενο που λέγεται Σύνταγμα; Ελάχιστα. Ήταν ένα καινοφανές και ανεπεξέργαστο φαινόμενο. Τι είχαν υπόψη τους οι πιο λόγιοι από τους ηγήτορες της Επανάστασης; Συνήθως ετερόχθονες πολιτικοί, όπως ο Μαυροκορδάτος, ο Νέγρης, ο Πολυζωίδης. Τι ήταν αυτό που κατέστησαν γνωστό στους προκρίτους της Πελοποννήσου, στους οπλαρχηγούς και στους μεγάλους καραβοκύρηδες των νησιών; Ένα φαινόμενο που ήταν γνωστό στην «Αρκτώα Αμερική», στις σημερινές Ηνωμένες Πολιτείες, με το Σύνταγμα του 1787 και ένα φαινόμενο, γνωστό στη Γαλλία πρωτίστως. Αλλά το 1821, ήδη είχε διαγράψει όλη της την καμπύλη η Γαλλική Συνταγματική Ιστορία. Τα είχε δείξει όλα, ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς. Όχι μόνο την ειδυλλιακή Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789, όχι μόνον τη συνταγματική μοναρχία του Συντάγματος του 1791, όχι μόνον την τρομοκρατία ( la terreur) την περίοδο 1793 - 1794, αλλά και την 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη το 1799 , το δε 1821 την Γαλλία δεν την κυβερνούσε ο επαναστατημένος γαλλικός λαός, είχε ήδη συντελεστεί η restauration, την κυβερνούσε ο Λουδοβίκος XVIII και ο πρωθυπουργός του ο νεότερος Ρισελιέ (Armand-Emmanuel du Plessis de Richelieu).
Πώς εξοικειώθηκαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι με την έννοια του Συντάγματος και έκαναν τόσο εντατική και αποτελεσματική χρήση μιας έννοιας νομικής, ενός φαινομένου ιστορικού, νομικοπολιτικού, πολύπλοκου; Νομίζω ότι τους καθοδηγούσαν τα πράγματα. Είχαν καταλάβει πάρα πολύ καλά, ότι το διακύβευμα ήταν η κυριαρχία.
Η μετατροπή της Επανάστασης από στρατιωτικό σε διπλωματικό και πολιτειακό γεγονός
- Η οργανωτική αλλά και η συμβολική / νομιμοποιητική λειτουργία των Συνταγμάτων του Αγώνα
Η Επανάσταση ήταν, πρωτίστως, στρατιωτικό γεγονός. Έπρεπε να διαμορφωθούν συσχετισμοί στρατιωτικών δυνάμεων. Αλλά, δεν θα μπορούσε να είναι γεγονός μόνο στρατιωτικό. Έπρεπε να είναι και διπλωματικό και πολιτικό και πολιτειακό γεγονός. Χωρίς τις στρατιωτικές προϋποθέσεις όμως, δεν ήταν απολύτως τίποτα. Γιατί η κρατικότητα - αυτό θέλησαν να αποκτήσουν οι Επαναστατημένοι Έλληνες - πρέπει να θεμελιώνεται στην άσκηση πραγματικού ελέγχου πάνω σε μια περιοχή, πάνω σε μια επικράτεια, και στη διαμόρφωση ενός λαού. Ούτε καν η έννοια του λαού δεν υπήρχε τότε. Υπήρχε ακόμη, σίγουρα μέχρι το Άστρος, η έννοια «των λαών» του Επαναστατημένου Έθνους, γιατί κάθε περιοχή, που είχε και το δικό της τοπικό πολίτευμα, είχε τον δικό της λαό.
Ήξεραν όμως καλά, ότι εάν δεν διαμορφώσουν τις προϋποθέσεις για τη νομιμοποίηση του εγχειρήματός τους και την εσωτερική και τη διεθνή, δεν θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν τους στρατιωτικούς συσχετισμούς που επεδίωκαν. Τα πρώτα χρόνια και σίγουρα μέχρι το 1823, υπήρχε ενθουσιασμός, αισιοδοξία, η πεποίθηση ότι μπορεί να υπάρξει στρατιωτική νίκη. Αυτή άρχισε να κλονίζεται μετά το Σύνταγμα του Άστρους, με τις δυσλειτουργίες, τους εμφυλίους πολέμους, τον Κιουταχή στη Στερεά, αργότερα τον Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο, την επί το δυσμενέστερο αλλαγή των στρατιωτικών συσχετισμών. Έπρεπε συνεπώς να διαμορφωθούν ευνοϊκότεροι διπλωματικοί συσχετισμοί. Κάποιοι, πρωτίστως ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, είχαν τη διορατικότητα και συνέλαβαν ότι πρέπει να διαμορφώσουμε διεθνείς προϋποθέσεις, οι οποίες να μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά, ιδίως αν οι εσωτερικοί στρατιωτικοί συσχετισμοί δεν φανούν από μόνοι τους αποτελεσματικοί.
Υπό την έννοια αυτή, το Σύνταγμα της Επιδαύρου που αποτελεί μια ενότητα με το Σύνταγμα του Άστρους, - θα εξηγήσω γιατί- ως ιδρυτικό Σύνταγμα διαμορφώνει μια συνθήκη, η οποία σπάνιζε πράγματι την εποχή εκείνη. Η διακήρυξη ενώπιον Θεού και ανθρώπων, ότι το Έθνος των Ελλήνων αποκτά την πολιτική αυτού ύπαρξη και ανεξαρτησία, είναι μια διακήρυξη που συνδέεται με ένα Σύνταγμα. Με τις θεμελιώδεις λειτουργίες του Συντάγματος που είναι η οργανωτική, να οργανώσει ένα υποτυπώδες κρατικό σύστημα, μια πρωταρχική κρατική εξουσία, η συμβολική, Urbi et orbi, και η νομοποιητική, να προσδώσει κύρος, αυθεντία και ισχύ στα συνταγματικά όργανα, στην κεντρική διοίκηση. Οι τοπικές διοικήσεις υπάρχουν, λειτουργούν και καταργούνται νομικά στην έναρξη της Β΄ Εθνικής Συνέλευσης του Άστρους. Αλλά αυτό δεν αφορά την Κρήτη και τις λεγόμενες ναυτικές νήσους. Αφορά την Πελοπόννησο και τις δυο όψεις της Στερεάς, την Ανατολική και τη Δυτική Στερεά Ελλάδα.
Εν πάση περιπτώσει, η νομοποιητική λειτουργία του Συντάγματος είναι εξαιρετικά σημαντική και ακόμα σημαντικότερη είναι αυτή καθεαυτήν η διαδικασία της συγκρότησης και της λειτουργίας Εθνικών Συνελεύσεων. Αυτό συμβαίνει γιατί τα Συντάγματα του Αγώνα είναι, πρωτίστως, μια διευθέτηση και μια εξισορρόπηση μεταξύ εξεγερμένων περιοχών και εξεγερμένων ομάδων, που διεκδικούν να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην έκβαση του Αγώνα, στο κράτος που θα συγκροτηθεί και στη μοίρα του μετά το τέλος της Επανάστασης.
Άρα, τα Συντάγματα του Αγώνα είναι μια διαρκής διευθέτηση μεταξύ Πελοποννήσου, Ανατολικής Στερεάς, Δυτικής Στερεάς, ναυτικών νήσων (Ύδρας, Σπέτσες, Ψαρά), Κρήτης, Αρχιπελάγους. Είναι μια προσπάθεια εξισορρόπησης μεταξύ παραδοσιακών προκρίτων, που έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο και επί Οθωμανικού καθεστώτος, ετεροχθόνων κυρίως διανοούμενων, Φαναριωτών εν πολλοίς, πολιτικών νέου τύπου, που επαγγέλλονται, λίγο ή πολύ, κάποιο εκσυγχρονισμό, των μεγάλων καραβοκύρηδων που επενδύουν ποσά, θέτουν σε κίνδυνο μεγάλες περιουσίες για την Επανάσταση και βέβαια, των Οπλαρχηγών της Πελοποννήσου και της Στερεάς, που έχουν το δικό τους στρατιωτικό μητρώο, το οποίο δεν είναι πάντα «καθαρό», γιατί η ζωή τα έχει φέρει έτσι, ώστε κάποιοι από αυτούς να έχουν προσφέρει υπηρεσίες και στην Οθωμανική διοίκηση.
Ο αναθεωρητικός χαρακτήρας της Β ´ Εθνικής Συνέλευσης του Άστρους
- Η διάκριση των συνταγματικών διατάξεων σε θεμελιώδεις και μη θεμελιώδεις
Αυτό προσπαθεί να κάνει το Σύνταγμα και στην Επίδαυρο και στο Άστρος. Το Άστρος μάλιστα, για τη συνταγματική θεωρία, έχει τεράστια εργαστηριακή σημασία, διότι η Εθνική Συνέλευση του Άστρους αυτοπροσδιορίζεται ως αναθεωρητική. Δηλώνει πως δεν ασκεί μια πρωτογενή και απεριόριστη συντακτική εξουσία όπως αυτή της Επιδαύρου, αλλά ότι θα σεβαστεί τις θεμελιώδεις διατάξεις του Προσωρινού Πολιτεύματος της Επιδαύρου. Αυτή είναι η περιβόητη διάκριση των διατάξεων σε θεμελιώδεις, μη αναθεωρήσιμες, που συγκροτούν τον σκληρό πυρήνα ( όπως το σημερινό άρθρο 110 παρ. 1), τη ρήτρα αιωνιότητος, όπως λέμε στη συνταγματική θεωρία και τις άλλες, τις «συνήθεις» συνταγματικές διατάξεις που υπόκεινται σε αναθεώρηση. Αυτή η διάκριση, για πρώτη φορά καταγράφεται στην πρώτη απόφαση της Α΄ Προκαταρκτικής Συνεδρίασης της Εθνικής Συνέλευσης του Άστρους, εδώ. Όταν έπρεπε να διαμορφωθούν οι προϋποθέσεις για να συμπράξουν τα αντιμαχόμενα μέρη και να καταλήξουν σε έναν επώδυνο συμβιβασμό. Ας σημειωθεί ότι δικαίωμα ψήφου διατήρησαν στην Εθνική Συνέλευση μόνον όσοι είχαν εκλεγεί για το βουλευτικό. Όχι όσοι είχαν εκλεγεί για την Εθνική Συνέλευση καθεαυτήν, ούτε τα μέλη των απερχομένων σωμάτων, Βουλευτικού και Εκτελεστικού. Άρα, ήταν πολλοί οι συμμετέχοντες με δικαίωμα λόγου, αλλά λίγοι οι συμμετέχοντες με δικαίωμα ψήφου στην Εθνική Συνέλευση του Άστρους.
Η διαφορά μεταξύ αφενός μεν του Συντάγματος της Επιδαύρου / Άστρους,
αφετέρου δε του Συντάγματος της Τροιζήνας
Θα έλεγα ότι πρέπει να κάνουμε έναν διαχωρισμό ανάμεσα στο Σύνταγμα Επιδαύρου – Άστρους από την μια μεριά, που είναι ένα Σύνταγμα αισιόδοξο, χωρίς την απειλή της ήττας και το Σύνταγμα της Τροιζήνας, που είναι ένα Σύνταγμα βεβαρημένο με το άγχος και την πραγματικότητα της σαρωτικής ήττας, ένα Σύνταγμα πεισιθάνατο, ένα Σύνταγμα που ψηφίστηκε ενώ όλοι ήξεραν ότι δεν επρόκειτο να εφαρμοστεί. Μάλιστα, οι πιο διορατικοί και ρεαλιστές, οι εκπρόσωποι των νήσων, είχαν προτείνει, μετά την εκλογή του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη, να κλείσει τις εργασίες της η Γ΄ κατά συνέχεια Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων, η εν Τροιζήνι, και να μην ψηφίσει Σύνταγμα, διότι, ούτως ή άλλως, δεν πρόκειται να εφαρμοστεί το Σύνταγμα.
Τρία εντυπωσιακά συνταγματικά κείμενα που επιδιώκουν εσωτερικές διευθετήσεις και είναι διεθνώς διαπραγματεύσιμα
Παρόλα αυτά, ως κείμενα, βεβαίως τα Συντάγματα του Αγώνα είναι εντυπωσιακά. Είναι δημοκρατικά, είναι φιλελεύθερα, όχι κατ’ ανάγκη δικαιοκρατικά, διότι ποτέ δεν συγκροτήθηκε ένα δικαστικό σύστημα, ποτέ δεν υπήρξε ανεξάρτητη δικαιοσύνη, η οποία να λειτουργεί. Πάντα υπήρχε μια θεμελιώδης παραβίαση της διάκρισης των εξουσιών, αλλά πάντως ο κατάλογος των θεμελιωδών δικαιωμάτων, για την εποχή εκείνη, είναι εντυπωσιακός.
Εντυπωσιακό είναι, επίσης ότι, τα πρώτα δυο Συντάγματα (Επιδαύρου και Άστρους) δεν προβλέπουν μονοπρόσωπο όργανο αρχηγού του κράτους. Δεν υπάρχει μονοπρόσωπο όργανο που να συμβολίζει το Έθνος, που να « προσωποποιεί» το νέο κράτος. Δεν υπάρχει αρχηγός του κράτους, ο οποίος να αντικαθιστά τον Βασιλιά και το «διπλό σώμα» του Βασιλιά, κατά τη θεωρία του Ernst Kantorowicz (The King's Two Bodies. A Study in Mediaeval Political Theology, 1957) . Μέσα στην Ευρώπη της Ιεράς Συμμαχίας, με τον συσχετισμό δυνάμεων που ξέρουμε, με τον Μέττερνιχ, με τον Τσάρο υπό την επιρροή του Νέσελροντ και όχι του Καποδίστρια, η Ελλάδα έλεγε, ότι «όχι εμείς δεν θα έχουμε αρχηγό του κράτους, θα έχουμε ένα πολυπρόσωπο συλλογικό όργανο», το Εκτελεστικό. Ή ότι «θα έχουμε έναν αιρετό αρχηγό του κράτους», όπως επιχείρησε να κάνει με τον Κυβερνήτη στο Σύνταγμα της Τροιζήνας. Αυτό προφανώς δεν ήταν μια οριστική δήλωση, αλλά μια αφετηρία διαπραγμάτευσης.
Τα Συντάγματα ήταν στο εσωτερικό συμβιβαστικά, με στόχο τη «συμπεριληπτικότητα», όπως ήδη σημειώθηκε, τις διευθετήσεις μεταξύ περιοχών και μεταξύ παραγόντων. Συγκρότησαν σταδιακά μια μικρή πολιτειακή και διοικητική δομή. Διεθνώς ήταν επίσης έτοιμοι οι επαναστατημένοι Έλληνες να δεχθούν οποιονδήποτε συμβιβασμό οδηγούσε σε πολιτειακή οντότητα με επικράτεια και σύνορα. Τα Συντάγματα ήταν διεθνώς διαπραγματεύσιμα.
Από την πρώτη στιγμή, το Επαναστατημένο Έθνος, με την ουσιαστική διεθνή του εκπροσώπηση από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, συζητούσε με τις Μεγάλες Δυνάμεις την εγκαθίδρυση μοναρχικού πολιτεύματος, γιατί ήξεραν όλοι όσοι είχαν την ευθύνη για την έκβαση του Αγώνα, ότι χωρίς μοναρχία δεν υπάρχει ούτε διεθνής αναγνώριση, ούτε διεθνώς εγγυημένα σύνορα. Αυτό δεν έγινε ξαφνικά μετά το 1827 επί Καποδίστρια - με τον Καποδίστρια εν ενεργεία Κυβερνήτη υπογράφτηκε το πρωτόκολλο του Λονδίνου που εγκαθιδρύει μοναρχία στην Ελλάδα, ενώ υπάρχει αιρετός Κυβερνήτης, έστω και αν έχει θέσει τον εαυτό του υπεράνω Συντάγματος. Είχε αρχίσει να κυοφορείται πολύ πριν, τουλάχιστον από το 1823.
Λειτούργησαν ταυτόχρονα δυο εργαλεία, το Σύνταγμα - σε συμβολικό επίπεδο - και τα Δάνεια του Αγώνα, με τα οποία το Επαναστατημένο Έθνος κάλεσε τη Μεγάλη Βρετανία να επενδύσει οικονομικά πάνω του, ώστε η έκβαση της Επανάστασης να μην είναι μόνον ένα στρατιωτικό διακύβευμα, αλλά να είναι και πολιτικό και οικονομικό διακύβευμα. Η σύναψη των Δανείων, είναι μια πράξη έμμεσης αλλά ουσιαστικής αναγνώρισης του Επαναστατημένου Έθνους, πολύ σημαντικότερη από την αναγνώριση του δικαιώματός του να επιβάλει ναυτικό αποκλεισμό ή από την αναγνώρισή του ως εμπολέμου κατά το Διεθνές Δίκαιο της εποχής.
Οι Εθνικές Συνελεύσεις και ο χαρακτήρας της Επανάστασης
Ούτε υπάρχει καμιά αμφιβολία για τον χαρακτήρα της Επανάστασης. Η διακήρυξη, με το τέλος των εργασιών της Α΄ Εθνοσυνέλευσης, είναι πάρα πολύ εύγλωττη και απευθύνεται επίσης διεθνώς. «Ο κατά των Τούρκων πόλεμος ημών μακράν από του να στηρίζεται εις αρχάς δημαγωγικάς ή στασιώδεις ή ιδιοφελείς μέρους τινός του σύμπαντος ελληνικού έθνους σκοπούς, είναι πόλεμος εθνικός, πόλεμος ιερός, πόλεμος του οποίου μόνη αιτία είναι η ανάκτησης των δικαίων της προσωπικής ημών ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής». Η Επανάσταση δηλώνει ότι δεν έχει ταξικό χαρακτήρα ούτε σχέσεις με το καρμποναρικό κίνημα. Η διακήρυξη τηρεί αποστάσεις και από την ίδια τη Φιλική Εταιρεία.
Τα Συντάγματα του Αγώνα και η «σύγκρουση των ολοκληρώσεων»
Όπως υποστηρίζω, η σύγκρουση των ολοκληρώσεων, η σύγκρουση ανάμεσα στη θεσμική/ δημοκρατική ολοκλήρωση, στην εδαφική/ εθνική ολοκλήρωση και την οικονομική / αναπτυξιακή ολοκλήρωση, είναι ένα κόκκινο νήμα που διαπερνά όλη την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τα 200 τελευταία χρόνια, από την έκρηξη της Επανάστασης μέχρι σήμερα. Οι επαναστατημένοι Έλληνες ήταν έτοιμοι – ενσυνειδήτως - να θυσιάσουν αυτό που όλοι επαινούμε, τον δημοκρατικό και φιλελεύθερο χαρακτήρα των Συνταγμάτων του Αγώνα, ενώπιον της ανάγκης να υπάρξει το Έθνος, να αποκτήσει επικράτεια, να αποκτήσει σύνορα διεθνώς εγγυημένα, να αναγνωριστεί διεθνώς με μονάρχη.
Άρα, είναι προφανής η υπεροχή του στόχου της εθνικής ολοκλήρωσης σε σχέση με τον στόχο της δημοκρατικής / θεσμικής ολοκλήρωσης. Και αυτό επαναλαμβάνεται στην Ελληνική Ιστορία, σχεδόν, μέχρι το 1975. Μέχρι την πρωτοβουλία του Κωνσταντίνου Καραμανλή για την ένταξη της χώρας στις τότε Ευρωπαϊκές Κοινότητες.
Τα Συντάγματα του Αγώνα και ο συνταγματικός πατριωτισμός
Τα Συντάγματα του Αγώνα έχουν προφανώς επηρεάσει τον συνταγματικό μας πατριωτισμό, τη συνταγματική μας ιδεολογία. Έχουν επίσης διασφαλίσει εξαρχής τον ενιαίο και όχι ομοσπονδιακό χαρακτήρα του ελληνικού κράτους. Ο ομοσπονδιακός χαρακτήρας απετράπη σχετικά νωρίς εδώ, στο Άστρος, με την απόφαση της Β΄ Εθνικής Συνέλευσης να καταργήσει τα τοπικά πολιτεύματα. Όσο μπορούσε και όπως μπορούσε.
Ο συνταγματικός πατριωτισμός θέλει κάτι ειδικότερο σε σχέση με τον πατριωτισμό εν γένει, με τον εθνικό πατριωτισμό. Προϋποθέτει πίστη στην αξία του Συντάγματος. Αυτό συντελείται, κατά τη γνώμη μου, το 1844. Υπάρχουν όμως στοιχεία των Επαναστατικών Συνταγμάτων που τα βλέπουμε να επιβιώνουν στο Μοναρχικό Σύνταγμα του 1844 και στην αλληλουχία των Συνταγμάτων της λεγόμενης, Βασιλευόμενης Δημοκρατίας από το 1864 μέχρι την κατάργηση της Βασιλείας. Υπάρχει μια διαδρομή της Συνταγματικής μας Ιστορίας από την Επανάσταση της 3ης του Σεπτέμβρη και μετά, που βεβαίως κοιτάζει προς τα πίσω και ακούει τον υπόκωφο θόρυβο των Συνταγμάτων του Αγώνα, που είναι θεμέλιο της Συνταγματικής Ιστορίας του σύγχρονου, συντεταγμένου Ελληνικού Κράτους, το οποίο προήλθε, όπως προήλθε, μέσα από τον Αγώνα των Ελλήνων. Η θεμελιώδης επιλογή που έγινε εντυπωσιακά νωρίς, μέσω της έννοιας του Συντάγματος, ήταν μια επιλογή δυτική.
Τα Συντάγματα του Αγώνα και η δυτική επιλογή
Ακόμη και στις διαφορές που μπορεί να καταγράψει κανείς, ανάμεσα στη Μεγάλη Βρετανία και τη Ρωσία της εποχής, με την Γαλλία να παίζει έναν κάπως πιο ασαφή ρόλο, η επιλογή είναι δυτική καθαρά, παρότι παραμένει ζωντανή μέχρι σήμερα, μια «ανατολική ενοχή», που πολλές φορές μπορεί να είναι και μια ανατολική ψευδαίσθηση για την ελληνική κοινωνία, μια ψευδαίσθηση η οποία μπορεί να εμφανιστεί ως αταβισμός: Στην προσδοκία ότι μπορούμε να σωθούμε από την οικονομική κρίση έξω από την Ευρώπη με ρωσική οικονομική στήριξη ή σε μια προτίμηση για τον τρόπο διαχείρισης της πανδημίας από κράτη, τα οποία δεν είναι ευρωπαϊκά - δημοκρατικά, αλλά αυταρχικά ή ολοκληρωτικά.
Υπό την έννοια αυτή, όσοι συγκεντρώθηκαν εδώ στο Άστρος και συγκρότησαν την Β´ Εθνική Συνέλευση, τα 9 μέλη της επιτροπής που ορίστηκε και ανέλαβε, μέσα σε λίγες μέρες, να επεξεργαστεί και να βελτιώσει το Προσωρινό Πολίτευμα της Επιδαύρου για να φτάσουμε στο Σύνταγμα του Άστρους, τον «Νόμο της Επιδαύρου», έγραψαν Ιστορία. Εδώ διακηρύχθηκε η υπεροχή του Συντάγματος έναντι των κοινών νόμων, εδώ άνοιξαν θέματα πολύ σημαντικά σε σχέση με τους ετερόχθονες, με τις εθνικές γαίες και τα δάνεια.
Στην Επιτροπή Αναθεώρησης του Συντάγματος μετείχαν ιερωμένοι, όπως ο Βρεσθένης και ο Γρηγόριος Δικαίος, ο Παπαφλέσσας. Με εντυπωσιακή συμμετοχή εκκλησιαστικών εκπροσώπων του Διαφωτισμού, συγκροτήθηκε η Επιτροπή που ανέλαβε να αξιολογήσει την κοινή νομοθεσία και ιδίως να συντάξει το Απάνθισμα των Εγκληματικών, τον πρώτο Ποινικό Κώδικα. Αυτοί όλοι είχαν συνείδηση της σημασίας που έχει το Σύνταγμα. Συνείδηση της σημασίας του Συντάγματος απέκτησαν και αυτοί που ήξεραν να επικαλούνται συνταγματικά επιχειρήματα για να ενισχύσουν την πολιτική τους επιχειρηματολογία ή τη δύναμη των όπλων τους, κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης που οδήγησε στους δυο εμφυλίους πολέμους. Η πολυετής σύγκρουση ανάμεσα στα συνταγματικά όργανα , το Βουλευτικό και το Εκτελεστικό, είναι στην πραγματικότητα σύγκρουση ανάμεσα σε περιοχές, ανάμεσα σε ηγετικές ομάδες της Επανάστασης, σύγκρουση που έφερε την Επανάσταση μπροστά στο ενδεχόμενο της απόλυτης καταστροφής.
Μια μνεία στη γεωπολιτική διάσταση της Επανάστασης
Όλα αυτά άλλαξαν άρδην, επειδή το Επαναστατημένο Έθνος είχε αναδείξει εγκαίρως τη γεωπολιτική σημασία ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Αυτή η γεωπολιτική θεώρηση, σε συνδυασμό ή σε αντίθεση με την παρακμάζουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, που οδήγησε στην αναγνώριση του νέου Ελληνικού Κράτους και των συνόρων του, πολλές δεκαετίες αργότερα θα φέρει την Ελλάδα και την Τουρκία από κοινού στο ΝΑΤΟ, μετά τον εμφύλιο πόλεμο και στην πιο σκληρή φάση του Ψυχρού Πολέμου το 1952. Στην πραγματικότητα, η ίδια αντίληψη είναι αυτή που θα φέρει με πολιτικά – πρωτίστως – κριτήρια και όχι με οικονομικά, την Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με μια σύντομη ενταξιακή διαδικασία από το 1975 μέχρι το 1980.
** Ομιλία στην εκδήλωση με θέμα: «Τα Συντάγματα της Επαναστατικής Περιόδου (1822, 1823, 1827)» που διοργάνωσε η Ολομέλεια των Προέδρων των Δικηγορικών Συλλόγων Ελλάδος σε συνεργασία με την Επιτροπή 2021, στις 25 Ιουνίου 2021, στον χώρο της Β’ Εθνοσυνέλευσης, στο Άστρος Κυνουρίας, με αφορμή τη συμπλήρωση των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Για τη βιβλιογραφική και αρχειακή τεκμηρίωση ας επιτραπεί να παραπέμψω στις μελέτες και τα δοκίμια που περιλαμβάνονται στο βιβλίο μου: Ευάγγελος Βενιζέλος, Παλιγγενεσία και Αναστοχασμός, Εκδόσεις Πατάκη, 2021, ιδίως σελ. 67 επ., 106 επ. , 131 επ.
*Ευάγγελος Βενιζέλος, πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, ΑΠΘ
Δημοσιεύεται:
Ευ. Βενιζέλος, 'Τα Συντάγματα του Αγώνα - Ένα ζήτημα πιο σύνθετο από όσο φαίνεται', στο: Σμαράγδα Αρβανίτη (επιμ), Εν Άστρει, Η Εθνική Δευτέρα των Ελλήνων Συνέλευσις, 29 Μαρτίου - 18 Απριλίου 1823. Τα γεγονότα - οι πρωταγωνιστές - οι αποφάσεις, Επετειακή έκδοση για τα 200 χρόνια από τη σύγκληση της Β΄ Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος. Συλλογικός τόμος (Άστρος, Απρίλιος 2023. σελ 91-98 [PDF]
Για τον τόμο δείτε εδώ
