26 Σεπτεμβρίου 2004
Η πολιτική ευθύνη είναι σύμφυτη με τη δημοκρατική αρχή. Σε ένα δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης δεν νοείται άσκηση πολιτικής εξουσίας ή μάλλον αρμοδιότητας χωρίς ανάληψη της αντίστοιχης ευθύνης, τελικά ενώπιον του εκλογικού σώματος, δηλαδή του λαού.
Αυτό που συνήθως ονομάζεται κοινωνία ή ακόμα πιο συχνά κοινή γνώμη δεν είναι παρά άτυπες εκδοχές του λαού, που, εκτός από συλλογικό υποκείμενο, είναι και το ύπατο πολιτικό όργανο. Δεν υπάρχει, συνεπώς, δημοκρατική νομιμοποίηση χωρίς αντίστοιχη πολιτική ευθύνη, αλλά και το αντίστροφο.
*Πολλοί ίσως πιστεύουν ότι η πολιτική ευθύνη είναι μια ευθύνη ρητορική ή ηθική που κάποιος την αναλαμβάνει κατά το δοκούν. Άλλοι θεωρούν ότι η πολιτική ευθύνη αντιδιαστέλλεται από τη νομική ευθύνη.
Τίποτα από τα δύο δεν αληθεύει: Η πολιτική ευθύνη καταλογίζεται και συνοδεύεται από κυρώσεις ή έστω επιπτώσεις. Συνεπώς η πολιτική ευθύνη είναι και αυτή ευθύνη νομική όταν οργανώνεται ως τέτοια με τη μορφή της κοινοβουλευτικής ευθύνης, δηλαδή της εξάρτησης από την εμπιστοσύνη της Βουλής που εκφράζοντας τη δυσπιστία της καταλογίζει την ευθύνη αυτή στην κυβέρνηση συλλογικά ή ατομικά σε υπουργούς ή υφυπουργούς.
*Αλλες μορφές νομικής ευθύνης που αντιδιαστέλλονται από την πολιτική είναι βεβαίως η ποινική, αστική και πειθαρχική ευθύνη. Ακόμη όμως και η άτυπη, διάχυτη και νομικά ανοργάνωτη πολιτική ευθύνη που ταυτίζεται με την ανάληψη του πολιτικού κόστους, σε τελική ανάλυση οργανώνεται νομικά μέσα από την ίδια την εκλογική διαδικασία και μπορεί να καταλογιστεί ως καταψήφιση (εκλογική ευθύνη).
*Εξίσου συχνή είναι η σύγχυση ανάμεσα στην πολιτική ευθύνη και τον δόλο ή την αμέλεια.
Η πολιτική ευθύνη δεν είναι μόνον υποκειμενική, συνδεόμενη δηλαδή με πράξεις ή παραλείψεις προσώπων ή συλλογικών οργάνων.
Μπορεί να είναι και αντικειμενική. Να αρκεί, δηλαδή, το γεγονός της άσκησης μιας αρμοδιότητας την κρίσιμη στιγμή ανεξάρτητα από προσωπική εμπλοκή με την μορφή συγκεκριμένων πράξεων ή παραλείψεων. Άλλωστε, έσχατη μορφή πολιτικής ευθύνης είναι η ιστορική ευθύνη που καταλογίζεται ή μάλλον καταγράφεται πολύ αργότερα και χωρίς πρακτικές επιπτώσεις συμβατικής μορφής.
Σε ένα δημοκρατικό αλλά ιεραρχημένο σύστημα διακυβέρνησης η πολιτική ευθύνη ακολουθεί και αυτή την δική της αλληλουχία με κριτήριο το ποιος είναι τελικά το αποφασίζον όργανο με αρμοδιότητα τον διορισμό, την παρακολούθηση, τον συντονισμό και τη διατήρηση άλλων οργάνων. Αυτό ισχύει κατεξοχήν ως προς τη σχέση πρωθυπουργού και υπουργών.
Οταν μια κυβερνητική ευθύνη δεν εξατομικεύεται, μετατρέπεται σε συλλογική κυβερνητική ευθύνη (αρχή της κυβερνητικής αλληλεγγύης) που είναι πάντοτε και προσωπική πολιτική ευθύνη του πρωθυπουργού, από την εμπιστοσύνη του οποίου (και τυπικά της Βουλής) εξαρτώνται οι υπουργοί και οι υφυπουργοί.
*Το ερώτημα που τίθεται, τώρα, είναι αν νοείται κυβερνητική εξουσία με το «ευεργέτημα της απογραφής», όπως θα λέγαμε στο κληρονομικό δίκαιο, δηλαδή διακυβέρνηση του κράτους με αποδοχή μόνο των θετικών αλλά όχι των αρνητικών στοιχείων που την συνοδεύουν.
Αυτό είναι προφανώς αδιανόητο και αδύνατο. Όπως δεν νοείται και άσκηση διακυβέρνησης υπό την αίρεση της ανάληψης της ευθύνης από αβέβαιο σημείο στο μέλλον που θα προσδιορίσει μόνος του ο φορέας της εξουσίας, όταν θα έχει «ωριμάσει» και ο ίδιος και ο χρόνος.
*Στο τραγικό παράδειγμα του Σινούκ:
*Οι ευθύνες για τα αίτια του δυστυχήματος θα εντοπιστούν και θα καταλογιστούν, όπως προβλέπει η κείμενη νομοθεσία με την μορφή ευθύνης ποινικής, αστικής και πειθαρχικής.
*Αν προκύψουν ευθύνες πολιτικών προσώπων, πρέπει να ελεγχθεί αν είναι απλώς πολιτικές ή αν είναι και ποινικές.
*Αυτές, πάντως, δεν είναι ούτε αυτονόητες, ούτε πρόδηλες. Αντιθέτως, οι ευθύνες για την αδυναμία κινητοποίησης του κρατικού μηχανισμού μετά το δυστύχημα, οι οποίες είναι ούτως ή άλλως και ποινικές και αστικές και πειθαρχικές, συνοδεύονται από πρόδηλη πολιτική ευθύνη, έστω αντικειμενική.
*Εκεί δε που η πολιτική ευθύνη είναι και πρόδηλη αλλά και υποκειμενική είναι η αδυναμία διαχείρισης της κρίσης και τα ανύπαρκτα αντανακλαστικά της ίδιας της κυβέρνησης που φάνηκε ανίκανη να συντονιστεί στο υψηλότερο δυνατό επίπεδό της. Ο πρωθυπουργός μη αποδεχόμενος την παραίτηση του υπουργού Εθνικής Άμυνας κατέστησε την ευθύνη αυτή αφ' ενός μεν δική του προσωπικά, αφ' ετέρου δε συλλογική ευθύνη της κυβέρνησής του.
*Το βαθύτερο ζήτημα ξεπερνά, βέβαια, την αδυναμία διαχείρισης μιας κρίσης ή την άτεχνη προσπάθεια μετακύλισης της ευθύνης στις προηγούμενες κυβερνήσεις και σε υπηρεσιακά πρόσωπα με μεγάλο κόστος για το αίσθημα ασφάλειας της χώρας και το κύρος των ενόπλων δυνάμεων. Το βαθύτερο ζήτημα αφορά την πολιτική απόφαση της κυβέρνησης να αποφεύγει συστηματικά και για οποιοδήποτε θέμα την ανάληψη ευθύνης θέλοντας να καταφέρει το ακατόρθωτο: Να κυβερνά χωρίς ευθύνη: Τα ελικόπτερα τα προμηθεύτηκε το ΠΑΣΟΚ, τους αρχηγούς των επιτελείων τους όρισε το ΠΑΣΟΚ, τους Ολυμπιακούς Αγώνες τους ανέλαβε το ΠΑΣΟΚ, το δημοσιονομικό έλλειμμα το διόγκωσε και το απέκρυψε το ΠΑΣΟΚ, για τα προβλήματα της χώρας ευθύνεται το ΠΑΣΟΚ.
*Η πολιτική όμως, όπως και η ιστορία, είναι τελικά μια σχέση με τον χρόνο, μια αίσθηση του πολιτικού και του ιστορικού χρόνου. Οταν δεν έχεις αίσθηση της ευθύνης σου δεν αποκτάς και αίσθηση του χρόνου, γιατί θέλεις αυτός να σταματήσει να τρέχει. Δυστυχώς όμως αυτό δεν συμβαίνει ποτέ, γιατί ο χρόνος είναι ανελέητος.
*Αυτό διαπίστωσαν ξαφνικά οι έλληνες πολίτες με αφορμή το τραγικό συμβάν του ελικοπτέρου και τη στάση της κυβέρνησης. Με τον ίδιο, όμως, τρόπο επήλθε και η αποφασιστική τομή, γιατί έτσι τελείωσε και η περίοδος χάριτος, που ο πρωθυπουργός την είχε προφανώς αντιληφθεί ως παρένθεση τόσο μέσα στον χρόνο όσο και μέσα στο αίσθημα ευθύνης.
**Άρθρο Ευ. Βενιζέλου στην Ελευθεροτυπία, 26 Σεπτέμβρη 2004
